TÜRKİYE’DE LAİKLİK İLKESİNİN KABUL SÜRECİ VE ÇOK PARTİLİ DÖNEME GEÇİŞLE DEĞİŞEN LAİKLİK ANLAYIŞI

Yıl 2023, Sayı: 71, 161 - 198, 20.11.2023

Nevin Ünal Özkorkut

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1391360

Cited By: 1

Öz

Türkiye’de laiklik ilkesi, 1922’den 1937’ye kadar adım adım gerçekleştirilen düzenlemelerle kabul edildi ve 1937’de devletin bir niteliği olarak anayasadaki yerini aldı. Erken Cumhuriyet döneminde sadece siyasal ve hukuksal düzenin değil, aynı zamanda sosyal hayatın laikleştirilmesi hedeflendi. Bu nedenle din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmasıyla yetinilmeyerek, bu ayrılığın devlet kontrolü altına alınması şeklinde katı bir laiklik anlayışı benimsendi. Cumhuriyet’in hukukta ve siyasette laikleşme hedefi gerçekleşti, fakat toplum genelinde aynı başarı sağlanamadı; laiklik, toplumun her kesiminde karşılık bulamadı. 1945’e kadar Cumhuriyet Halk Partisi’nin uyguladığı sıkı laiklik politikası, bu tarihten itibaren çeşitli iç ve dış etkenlere bağlı olarak çok partili sisteme geçilmesiyle yumuşamaya başladı. Çünkü yeni siyasi partilerin kurulmasıyla, laiklik karşıtlarının eleştirileri ve talepleri dile getirilmeye başlandı ve partiler arasındaki rekabet nedeniyle, Atatürkçü laiklik anlayışından uzaklaşan düzenlemeler gerçekleştirildi. Demokrat Parti’nin iktidara geldiği 1950’den itibaren bu uzaklaşma daha bariz bir biçimde görüldü. Parti Programı’nda laikliği tanımlayan ve Hükümet Programı’nda din ve devlet işlerinin ayrılığının önemine vurgu yapan Demokrat Parti, iktidarda bulunduğu yıllarda bir yandan Atatürk ve laiklik karşıtlarına karşı tavır sergilerken, öte yandan laikliği farklı yorumlayarak, laiklik ilkesiyle açıklanamayan düzenlemeleri de gerçekleştirdi. Bu dönemde, parti içinden ve dışından Atatürkçü laiklik anlayışını ve uygulamalarını hedef alan ve zaman zaman hakaret boyutuna varan düşünce beyanlarının artmasına da göz yumuldu. Demokrat Parti iktidarının eski gücünü ve desteğini yitirmeye başladığı son dönemlerinde de din yine siyasete alet edilerek ve laiklik ilkesi hırpalanarak yandaş kazanılmaya çalışıldı.

Anahtar Kelimeler

Laiklik, tek parti dönemi, Demokrat Parti, hukuk devrimi.

Kaynakça

• Ahmed Cevdet, “Garplılaşmak İsteyenlerin Nazar-ı İbretine: Usûl ve Kavâninin Tesirleri”, C. 21, S. 530-531, 24 Mayıs 1339/ 1923, Sebîlürreşâd, s. 86.
• Akyüz Y, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2021), 34. Baskı, Pegem Akademi Yayınları, Ankara, 2021.
• Aydın M Â, Osmanlı Aile Hukuku, 2. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2018.
• Aydın M Â, “Türk Hukukunun Laikleşme Sürecinde Lozan’ın Oynadığı Rol”, Der. Mehmet Âkif Aydın, İz Yayınları, İstanbul, 1996, İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, s. 297-312.
• Aydın M Ş, “Cumhuriyet Döneminde Örgün Eğitim Kurumlarındaki Din Eğitimi,”, Türkler, C.17, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 455-466.
• Aydın M Z, “Dünden Bugüne Türkiye’de Din Eğitimi”, Y. 8, S. 29, 2014, Kamuda Sosyal Politika, s. 68-72.
• Akyol T, Bilinmeyen Lozan, Doğan Kitap, İstanbul, 2014.
• Başgil A F, Din ve Lâiklik, 2. Baskı, Sönmez Yayınları, İstanbul, 1962.
• Bilsel C, “Medenî Kanun ve Lozan Muahedesi”, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1944, Medenî Kanun’un XV. Yıl Dönümü İçin, s. 21-71.
• Bozkurt C, “Türk Siyasetinde İslam Demokrat Partisi ve Kamuoyundaki Yankıları”, History Studies, V. 5, I. 2, 2013, s. 79-106.
• Bozkurt G, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasî Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1989.
• Bozkurt G, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi-Osmanlı Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2010.
• Bozkurt M E, “Türk Medenî Kanunu Nasıl Hazırlandı?”, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1944, Medenî Kanunun XV. Yıl Dönümü İçin, s. 7-20.
• Demirli A, Demokrat Parti ve Laiklik, Kahrolsun Komünizm! Yaşasın Din Hürriyeti, NotaBene Yayınları, İstanbul, 2020.
• Eroğul C, Demokrat Parti -Tarihi ve İdeolojisi, 3. Baskı, Yordam Kitap Yayınları, İstanbul, 2019.
• Eşref Edib, “Hâkimiyet-i Milliyye Devrinde Hükûmetin Takip Edeceği Yol”, C. 22, S.551-552, 16 Ağustos 1339 /1923, Sebîlürreşâd, s. 41-43.
• Evren K, “1981 Atatürk Yılının Başlaması Dolayısıyla TBMM’de Düzenlenen Törende Devlet Başkanı Orgeneral Kenan Evren’in Yaptıkları Konuşma 5 Ocak 1981” Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, C. 28, S. 01.04 (1981) s. 3-11.
• Feyzioğlu T, “Türk İnkılabının Temel Taşı Lâiklik”, Atatürk Yolu’ndan ayrı bası,1981.
• Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Ed. Bayramoğlu N/Güran K, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2015.
• Gişi E, “Laiklik Kavramının Kronolojik Evrimi”, V.1, I.1, 2015, JEMSOS, s. 1-13.
• Göçmen D, “Laikliğin Felsefi Temelleri, Tarihsel Zorunluluğu ve Sınırları”, 10.07. 2016, Ayrıntı Dergi. https://ayrintidergi.com.tr (s.e.t.20.08.2023).
• Gözler K, “İslâm Hukukunun Değeri-2: Lâik Hukukun Kemirilmesi, İslâm Hukukunun Eleştirisi ve Savunulması”. https://www.anayasa.gen.tr/islam-hukuku-2.htm (s.e.t. 8 Temmuz 2023).
• Kalıpçı M E, “Hukuk-ı Aile Kararnamesi’nin İlgası İşlemi Keenlemyekun Sayıldı mı?”, Ed. Fethi Gedikli, , On İki Levha Yayınları, İstanbul, 2016 , II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, I, s. 353-365.
• Karacan A N, Lozan, Haz. Hulûsi Turgut, 8. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 2020.
• Karpat K H, Türk Demokrasi Tarihi, 11. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2021.
• Kayabaş E, Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Dönemi İtibarıyla Aile Hukukunun Gelişimi- Hukuk-ı Aile Kararnamesi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2009.
• Kocaçimen S, Demokrat Parti Döneminde TBMM’nde Laiklik Tartışmaları, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdaafa-i Hukuk Yayınları, Antalya, 2008.
• Konan B, Osmanlı Devleti’nde Yabancıların Hukuki Statüsü, Statü Yayını, Ankara, 2013.
• Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar-Belgeler, Çev. Seha L. Meray, C.2, 3 ve 8, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.
• Mumcu A, “Cumhuriyet Dönemi Türk Hukuk Resepsiyonu”, Ed. Bülent Arı/Selim Aslantaş, T.C. Adalet Bakanlığı Yayını, Ankara, 2007, Adâlet Kitabı, s.269-281.
• Ortaylı İ, “Osmanlı Devletinde Lâiklik ve Hukukun Romanizasyonu”, C. 9, S.27, 1997, (Aydın Sayılı Özel Sayısı III), Erdem, s. 1201-1208.
• Öcal M, “Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi”, C.7, S.7, 1998, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, s. 241-268.
• Özek Ç, Türkiye’de Lâiklik (Gelişim ve Koruyucu Ceza Hükümleri), İÜHF Yayını, İstanbul, 1962.
• Sabuncu Y, Anayasaya Giriş, 14. Baskı, İmaj Yayınevi, Ankara, 2009.
• Savcı B, “Laiklik Prensibinin “Türkiye Şartları” İçinde Mütalâası (1)”, C.19, S.02, 1964, AÜSBFD, s. 139-153.
• Soysal M, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 7. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1987.
• Şimşir B, Lozan Telgrafları 1922-1923, C.1, 2. Baskı,Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2019.
• Tanör B, “Laiklik, Cumhuriyet ve Demokrasi”, Der. İbrahim Ö. Kaboğlu, İmge Kitabevi, Ankara, 2001, Laiklik ve Demokrasi, s. 23-34.
• Tanör B, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, 36. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2022.
• Toprak B, “Dinci Sağ”, Çev. Nail Satlıgan, , Der. Irvin C. Schink/E. Ahmet Tonak, 6. Baskı, Belge Yayınları, Geçiş Sürecinde Türkiye, İstanbul 2013, s. 359-385.
• Tunaya T Z, Devrim Hareketleri İçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Genişletilmiş 2. Baskı, Turhan Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1981.
• Turan Ş, Türk Devrim Tarihi (3. Kitap, 2. Bölüm) Yeni Türkiye’nin Oluşumu (1923-1938), 3. Baskı, Bilgi Yayınları, Ankara, 2018.
• Turan Ş, Türk Devrim Tarihi (4. Kitap, 1. Bölüm), 2. Baskı, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2019.
• Türköne M, Türk Modernleşmesi, 2. Baskı, Lotus Yayınları, Ankara, 2006.
• Ünal Özkorkut N, “Kapitülasyonların Osmanlı Devleti’nin Yargı Yetkisine Getirdiği Kısıtlamalar”, C. 53, S. 2, 2004, AÜHF Dergisi, s. 83-94.
• Ünal Özkorkut N, “Sebîlürreşâd Dergisi’nin Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluş Sürecinde Batılılaşma ve Laiklik Düşüncesine Yaklaşımı”, S. 31-32, 2021, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları Dergisi, s. 5-40.
• Yüksel E, “Millet Partisi (1948-1981)”, Atatürk Ansiklopedisi,s. 1-2.
• https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/millet-partisi-1948-1981/ (s.t.e. 5 Ağustos 2023).
• Zürcher E J, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 1995.