OSMANLI ERBÂB-I HUKUKU! İTTİHAD EDİN: OSMANLI HUKUKÇULARININ İLK CEMİYETLEŞME TEŞEBBÜSLERİ (1908-1910)

Yıl 2024, Sayı: 73, 291 - 366, 25.10.2024

Ali Adem Yörük

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1573543

Öz

Türkiye’de siyasi hayatın dönüm noktalarından biri olan II. Meşrutiyet’in ilanından sonra en fazla dile getirilen özgürlüklerden biri, toplanma ve cemiyet kurma özgürlüğüdür. Kanun-ı Esasi’nin tekrar ilan edilmesi ve Meclis-i Mebusan’ın açılacak olmasından dolayı yeni cemiyetlerin kurulması için uygun bir ortam oluşmuş; özellikle Temmuz 1908'den 31 Mart hadisesine (Nisan 1909) kadar çok sayıda cemiyet kurulmuştur. Cemiyet kurma konusunda hukukçular öncü gruplardan biri olmuştur. Bu yazıda II. Meşrutiyet döneminin ilk yıllarında faaliyet göstermiş altı hukuk cemiyeti tanıtılacaktır. Avukatların meslek örgütü olan Dersaadet Dava Vekilleri Cemiyeti, II. Meşrutiyet’in ilanından hemen sonra ihya edilmiştir. Osmanlı Hukuk Cemiyeti, daha çok bilimsel hedeflerle yola çıkmış, ancak hukuk öğrencilerinin etkisinin artması üzerine bu amaçlardan uzaklaşmıştır. Dersaadet Mukayese-i Hukuk Müessesesi, hukuk alanında revaçta bir yaklaşıma dayanmaktadır. Talebe-i Hukuk Cemiyeti, öğrenci sorunlarının gündeme getirilmesi ve üniversite öğrencilerinin siyasileşmesinin tarihi bakımından önem taşımaktadır. Osmanlı Hukuk Encümeni, bir hukuk akademisi olarak tasarlanmıştır. Mekteb-i Hukuk Mezunları Cemiyeti, daha dar kapsamlı bir teşebbüs olacak, bütün hukukçuları değil, sadece Mekteb-i Hukuk mezunlarını biraraya getirmeye çalışacaktır. Bu cemiyetler tanıtıldıktan sonra dördünün nizanmanesi ekte sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı hukukçuları, cemiyet, hukuk cemiyetleri, İstanbul Barosu, meşrutiyet.

Kaynakça

• [A.C.], Bahaeddin Şakir Bey’in Bıraktığı Vesikalara Göre İttihat ve Terakki, haz. Erdal Aydoğan - İsmail Eyyüpoğlu, Alternatif Yay., Ankara, 2004.
• A. Celaleddin, “Hükkâm-ı Kirâma”, nr. 77, 12 Şubat 1324, Mizan, s. 1.
• Agâh Sabri (Mekteb-i Hukuk müdavimlerinden), “Varaka-i Mahsusa”, nr. 14-48, 25 Eylül 1908, Üç Gazete (Metîn, Feyz-i Hürriyet, Tasvir-i Hayal), s. 3-4.
• Ağaoğlu S, Bir Ömür Böyle Geçti, İstanbul, İshak Basımevi, 1975.
• Ahmed R (esbak Musul valisi), “Tabakât-ı Fukahâ”, nr. 8, 10 Şubat 1327, Muhâmât, s. 231-234.
• Ali K, “Kabiliyet-i İçtimâiye, Şarklılarda ve Garblılarda”, İkdam, nr. 5240, 25 [26] Kânun-ı evvel 1908, s. 1.
• Anderson Benedict, Sınırları Aşarak Yaşamak - Bir Sosyal Bilimcinin Yaşamından Anılar, çeviren: Ayet Aram Tekin, Metis, İstanbul, 2017.
• Aydın T, “İstanbul Barosu’nun İlk Genel Kurul Toplantısı, İlk Levhası ve Kostaki Sardenski’nin Nutku (5 Nisan 1878)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy. 30, 2020 Güz, s. 113-128.
• Aydın T, (haz.), “Barreau de Constantinople Reisi Georges Furlani’nin Kanun-ı Esasi’ye ve Osmanlı Hukukuna Dair Konuşması (La Constitution Ottomane, 1877)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy. 33, 2022 Bahar, s. 49-63.
• Aydın T, “XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Osmanlı Avukatları (Kitapçı Arakel Efendi’nin Münşeât-ı Hukuk’a Eklediği Vükelâ-yı De‘âvî Cetvelleri, 1885-1892)”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy. 35, 2023 Bahar, s. 153-192.
• [Bekir Behlül], “İnhisar-ı Vekalet Bahsi ve Serbesti’ye Cevabımız”, nr. 12, 31 Kânun-ı evvel 1324, Mizanü’l-Hukuk, s. 133-135.
• Benli A, “Üsküdar Kadısı Ali Nureddin Yüce ve Kasîde fî Esmâi’s-Süver Tercümesi”, sy. 44, 2013/1, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, s. 67-86.
• Birinci A, Tarih Yolunda, Dergâh Yay., İstanbul, 2001.
• Birinci A, Tarihin Hududunda, Dergâh Yay., İstanbul, 2012.
• Büyük Türk Hukukcusu - Seydişehirli İbn-il-Emin Mahmut Esat Efendi, Ankara, 1943.
• Çankaya A, Son Asır Türk Tarihinin Önemli Olayları ile Birlikte Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Mars Matbaası, Ankara, 1968-1969, II, 1323-1328.
• Çoban İ, “Türk Hukuk Kurumu’nun Kuruluşu ve İlk Yıllardaki Faaliyetleri”, 1. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, ed. Fethi Gedikli, İstanbul, On İki Levha Yay., 2014, s. 559-587.
• Dölen E, Türkiye Üniversite Tarihi 1: Osmanlı Döneminde Darülfünun 1863-1922, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul, 2009.
• Encümen-i Muallimîn Nizamnamesi, [İstanbul, 1908].
• Esirgen S Ö, “Tanzimattan Cumhuriyete Avukatlık”, sy. 63 (4), 2014, AÜHFD, s. 737-778.
• Felek B, “31 Mart’ı Kim Hazırladı?”, Milliyet, 14 Nisan 1970, s. 4.
• Felek B, “Gazeteci Hasan Fehmi’nin Öldürülüşü…”, Milliyet, 8 Nisan 1972, magazin, s. 3.
• Felek B, “Domuz Sokağı’ndaki Dostum”, Milliyet, 28 Nisan 1974, s. 14.
• Felek B, “Politikaya Nasıl Girdim?”, Milliyet, 19 Aralık 1976, s. 14.
• Felek B, “II. Meşrutiyet ve İttihat-Terakki Cemiyeti”, Milliyet, 7 Mart 1982, s. 18.
• Felek B, “Kendi Kaleminden Burhan Felek”, Milliyet, 6 Kasım 1982, s. 7.
• Feylosof Rıza Tevfik, Reşadiye Matbaası, İstanbul, 1328.
• Gündüz M, “II. Meşrutiyet ve Erken Cumhuriyet Dönemi, Eğitim ve Öğrenci Dernekleri I”, 5/2 Spring, 2010, Turkish Studies, s. 1088-1120.
• Hüseyin C, “Kamil Paşa ve Taraftarları”, nr. 157, 8 Kânunısâni 1909, Tanin, s. 1.
• Hüseyin C, “Yarım Teşebbüsler”, Tanin, nr. 567, 31 Nisan 1910, s. 1.
• [İleri], Celal N, “Girit ve Efkâr-ı Umumiye”, nr. 179, 30 Kânunısâni 1909, Tanin, s. 2.
• İrtem, S K, Meşrutiyet Doğarken - 1908 Jön-Türk İhtilâli, İstanbul, Temel Yayınları, 1999.
• [Kemal Paşazade Said,], “Osmanlı Hukuk Encümeni - Said Bey’in Nutku”, nr. 6916, 26 Kânunıevvel 1908, Sabah, s. 3.
• Kemal Paşazade Said, “Ahvâl-i Siyasiye”, nr. 138, 7 Kânunısâni 1909, Yeni Gazete, s. 1.
• M[im] A[yn], “Encümen-i Hukuk”, nr. 19, 18 Şubat 1324, Mizanu’l-Hukuk, s. 217-218 (“Muktebesât” başlığı altında Hürriyet’ten naklen).
• [Mahmud Esad Seydişehrî], “Hukuk Cemiyeti’nin evvelki günkü içtimâında fâzıl-ı muhterem Mahmud Esad Efendi hazretleri tarafından îrâd edilen Makale-i İftitâhiyedir”, nr. 5104, 10 Ağustos 1908, İkdam, s. 2.
• [Mahmud Esad Seydişehrî], “Mahmud Esad Efendi hazretlerinin dünkü gün Mekteb-i Hukuk’ta verdiği konferansın hülâsasıdır: Islahat-ı Medeniye ve Siyasiyenin Esasları”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 9849, 28 Ağustos 1908, s. 3.
• Mahmud Esad, “Memleketimizde Kadri Bilinmeyen Bir Nimet”, Tercüman-ı Hakikat, nr. 9828, 7 Ağustos 1908, s. 1.
• Mahmud Refik, “Mukayese-i Kavânîn”, nr. 20, 10 Şubat 1328, Muhâmât, s. 619-620.
• [Mardin], Mardinîzade Ebül’ula, “Hukuk Mezunları”, sy. 16, 27 Teşrinisânî 1324, Sırat-ı Müstakim, s. 246.
• Mardin Ebül’ulâ, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, tıpkıbasım, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1996.
• [Mardin], Mardinîzade Ebül’ulâ, “Tarihî Bir Gece”, sy. 21, 1 Kânunısâni 324, Sırat-ı Müstakim, s. 327-328.
• Meclis-i Mebusân Zabıt Cerideleri, (https://www5.tbmm.gov.tr/develop/owa/tutanak_dergisi_pdfler_mmb.meclis_donemleri?v_meclisdonem=0, s.e.t.: 21 Nisan 2024).
• Mehmed M, Tatlı Emeller Acı Hakikatler yahud Batn-ı Müstakbele Âdâb-ı Siyasiye Talimi, Matbaa-ı Amidî, İstanbul, 1330.
• Mehmed Ref’et, “Mekteb-i Hukuk’tan Mehmed Ref’et imzasıyla gelen Varakadır”, Tanin, nr. 13, 31 Temmuz 1324, s. 4.
• Mekteb-i Hukuk Mezunları Cemiyeti Nizamnamesi, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1326.
• Mustafa B, “Hatırat-ı Zevâl-nâ-pezîr - Manyasizade Refik Bey”, nr. 1, 10 Temmuz 1325, İnkılâb, s. 3-5.
• Nasuhoğlu A M, Yâd-ı Mâzi ve Hayatımın Tarihi - Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Bir Hukukçunun Hatıraları, haz. Ömer Hakan Özalp - Ayşe Raziye Özalp, Dergâh Yay., İstanbul, 2009.
• Osmanlı Hukuk Cemiyeti Nizamname-i Dahilîsidir, [İstanbul, Ağustos 1908], 6 s.
• Osmanlı Hukuk Encümeni Nizamname-i Esasîsi Lâyihası - Müntehab Komisyon Tarafından Kaleme Alınan Osmanlı Hukuk Encümeni Nizamname-i Esasîsi Lâyihası, İstanbul-Galata, Becidyan Biraderler Matbaası, 1324 [Aralık 1908].
• Özkent A H, Avukatın Kitabı, Arkadaş Basımevi, İstanbul, 1940 (tıpkıbasım İstanbul, İstanbul Barosu Yay., 2012).
• Said H M ve Âtî (Komedi, dört perde), Hilal Matbaası, İstanbul, 1324.
• Sarıtaş S, “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi’nden Yarım Asır Önce Mezhepler Arası Yaklaşımla Kanun Yapma Projesi: Cemiyyet-i Fıkhiyye”, Modernleşme Protestanlaşma ve Selefîleşme - Modern İslam Düşüncesinde Nassın Araçsallaştırılması, ed. Mürteza Bedir-Necmettin Kızılkaya-Merve Özaykal, İSAR Yay., İstanbul, 2019, s. 291-301.
• Sav A, - Toprak, Musa, Türkiye’de Savunma Mesleğinin Gelişimi, 2. baskı, Türkiye Barolar Birliği, Ankara, 2015.
• Tengirşenk Y K, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaası, İstanbul, 1967.
• [Tokgöz], Ahmet İ, “Halkın Vazifesi”, nr. 209, 21 Kânunısâni 1909, Servet-i Fünun, s. 1.
• Tural E, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Adliye ve Mezâhip Nezareti’nde Bürokratik Reform”, LXII/2, 2008, AÜHFD, s. 223-252.
• Unat F R, (haz.), İkinci Meşrutiyetin İlanı ve Otuzbir Mart Hâdisesi - II. Abdülhamid’in Son Mabeyn Başkâtibi Ali Cevat Bey’in Fezlekesi, TTK Yay., Ankara, 1985.
• V(av), “Darülfünun Talebesinin Hukuku”, nr. 45, 17 Kânun-ı evvel 1324, Serbesti, s. 2.
• Yordanaki Haralambidi, “Kamus Yahut Muhit-i Hukuk”, nr. 3, 10 Eylül 1327, Muhamat, s. 81-82.
• Yörük A A, “İlk Hukuk Lügatlerimiz (1870-1928)”, sy. 2, 2006 Güz, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, s. 121-124.
• Yörük A A, “Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu ve Faaliyetleri (1878-1900)”, basılmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üni. TAE, İstanbul, 2008.
• Yörük A A, “II. Meşrutiyet Döneminde Hukukçuların Meşrutiyet Algısı”, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üni. SBE, İstanbul 2016.
• Ziya Ş, “İttihatçılar Devrinde Muhalefet Nasıl Doğdu, Nasıl Yaşadı, Nasıl Öldü?”, 6 Eylül 1936, Son Posta, s. 10.