HANEFİ GELENEĞİNDE MÜFTÜNÜN HAREKET TARZI

Yıl 2024, Sayı: 73, 539 - 556, 25.10.2024

Serhan Yıldırım

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1573717

Öz

Bu makale, Hanefi geleneğinde müftünün fetva verme sürecini ve hareket tarzını teorik düzeyde incelemektedir. Hanefi geleneğinde fetva verme pratiği, kurucu İmam Ebu Hanife ve öğrencileri Ebu Yusuf ile İmam Muhammed’in görüşlerine dayanan bir hiyerarşi içinde şekillenmiştir. Bu hiyerarşi, mezhebin içtihat sistematiğinde ve fetva verme sürecinde belirleyici olmuştur. Müçtehit müftüler, içtihatta bulunma yetkinliğine sahip oldukları için zamanın şartlarına ve toplumsal ihtiyaçlara uygun fetvalar verebilme esnekliğine sahiptir. Buna karşın mukallit müftüler, önceki müçtehitlerin görüşlerini esas alarak ve mezhebin kurucuları tarafından belirlenen ana ilkeler doğrultusunda fetva verirler. Çalışmanın bulguları, Hanefi geleneğinde fetva verme sürecinin dinamik ve evrimsel bir yapıya sahip olduğunu ortaya koymaktadır. Sosyal, ekonomik ve siyasi koşulların değişmesiyle birlikte, fetva verme süreci de bu değişimlere uyum sağlamaktadır. Müftünün fetva verirken toplumsal değerler, zaruret halleri ve amme maslahatı gibi unsurları dikkate alması, fetvaların güncel koşullara uygun olmasını ve mezhebin temel prensiplerine sadık kalmasını temin etmektedir. Özellikle müçtehit ve mukallit müftüler arasındaki farklar, bir taraftan fetva verme sürecinin esnekliğini ve değişen şartlara duyarlılığını gösterirken mezhep içi tutarlılık ve durağanlığı da gözler önüne sermektedir. Bu bağlamda, Hanefi geleneğinde fetva verme sürecinin mezhep içi gelenekte durağanlık ve dinamiklik arasında nasıl bir denge-düzen ortaya koyduğu üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Hanefi Geleneği, Fetva, Ebu Hanife, İmameyn, İçtihat, Müçtehit ve Mukallit Müftüler, Dinamiklik ve Durağanlık.

Kaynakça

• Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, C. 1, 2. Baskı, Mehmet Emin Özafşar (ed.)/ Raşit Gündoğdu (haz.)/ Osman Erdem (haz.), DİB Yayınları, Ankara, 2017.
• Apaydın H Y, İslam Hukuk Usulü, 2. Baskı, Kimlik Yayınları, Kayseri, 2016.
• Arasoğlu M, “İmam Züfer’in Hanefi Mezhebinde Müftâbih Olan Görüşleri”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2017.
• Arslan E, “Osmanlı Dönemi Nukûllü Fetva Mecmuaları ve Özellikleri”, Osmanlı Hukukunda Fetva, Süleyman Kaya (ed.)/ Yunus Uğur (ed.)/ Mustafa Demiray (ed.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2018, ss. 167-200.
• Atar F, “İftâ Teşilâtının Ortaya Çıkışı”, S. 3, 1985, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss. 19-48.
• Atar F, Fıkıh Usûlü, 5. Baskı, Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, İstanbul, 2002.
• Atar F, İslâm Adliye Teşkilâtı, 4. Baskı, DİB Yayınları, Ankara, 1999.
• Aydın M Â, Osmanlı Hukuku: Devlet-i Aliyye’nin Temeli, İSAM Yayınları, İstanbul, 2020.
• Bayder O, El-Hidâye: Bir Fıkıh Metninin Hanefi Geleneğe Etkisi, Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, Konya, 2020.
• Bedir M, “Fetva ve Değişim: Geleneksel Fıkıh Yönteminde Büyük Kırılma”, Hanefilerde Mezhep Usûlü: Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müftî, Çev. Şenol Saylan (ed.), 2. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2020, s. 36-37.
• Berki A H, “Osmanlı Türklerinde Yüksek İfta Makamı”, Osmanlı Hukukunda Fetva, Süleyman Kaya (ed.)/ Yunus Uğur (ed.)/ Mustafa Demiray (ed.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2018, ss. 303-308.
• Bilmen Ö N, Hukuk-ı İslâmiyye Istılâhât-ı Fıkhiyye Kamusu, C. 8, 2. Baskı, Ravza Yayınları, İstanbul, 2018.
• Calder N, “Al-Nawawi’s Typology of Muftis and Its Significance for a General Theory of Islamic Law”, C. 3, S. 2, 1996, Islamic Law and Society, ss. 137-164.
• Calder N, “İbn Âbidin’in Ukûdü resmi’l-müftî Adlı Risalesi”, Osmanlı Hukukunda Fetva, Çev. Şenol Saylan, Süleyman Kaya (ed.)/ Yunus Uğur (ed.)/ Mustafa Demiray (ed.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2018, ss. 63-84.
• Hallaq W B, “Bir Osmanlı Reform Öncüsü: Örf ve Hukukî Değişim Üzerine İbn Âbidîn”, Çev. Ömer Faruk Ocakoğlu, C. 3, S. 3, 2005, Usul İslam Araştırmaları, ss. 159-189.
• Imber C, Şeriattan Kanuna Ebussuud ve Osmanlı’da İslami Hukuk, Çev. Murteza Bedir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004.
• İbn Âbidîn, Hanefilerde Mezhep Usûlü: Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müftî, Çev. Şenol Saylan (ed.), 2. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2020.
• İbn Haldûn, Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn, C. III, Çev. Ahmed Cevdet Paşa, Yavuz Yıldırım (haz.)/ Sami Erdem (haz.)/ Halit Özkan (haz.) vd., Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 2015.
• İbn Kayyım, el-Cevziyye, İ‘lâmü’l-Muvakkı‘în, C. I-II, Çev. Pehlül Düzenli, Muhammed Enes Topgül (tahk.), 2. Baskı, Pınar Yayınları, İstanbul, 2017.
• İmam Gazâlî, İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi (El-Mustasfa), C. 1, Çev. Hacı Yunus Apaydın, Rey Yayıncılık, Kayseri, 1994.
• İnanır A, “İbn Kemal’in ‘Risâle Fî Duhûli Veledi’l-Bint Fi’l-Mevkûf Ala Evlâdi’l-Evlâd’ Adlı Risalesi Bağlamında Osmanlı Zürrî (Evlatlık-Evladiye) Vakıf Uygulamasında ‘Evlâd’ül-Evlâd’ Meselesi”, C. 7, S. 2, 2012, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, s. 44-62.
• İnanır A, “İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslam Hukuku”, yayımlanmamış doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, İstanbul, 2008.
• İnanır A, “İbn Kemal’in Tabakâtü’l Fukahâsı ve Değerlendirilmesi”, S. 37, 2012, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss. 65-86.
• Kaya E S, “Hanefi Mezhebinde Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin Kitâbu’n-Nevâzil’i”, yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1996.
• Kaya E S, “Nâdirü’r-Rivâye”, , C. 32, 2006, DİA, ss. 278-280.
• Kaya E S, “Taklid”, C. 39, 2010, DİA, ss. 461-465.
• Kaya E S, “Zâhirü’r-Rivâye”, C. 44, 2013, DİA, ss. 101-102.
• Kaya S, “Osmanlı Örneğinde Fetvada Süreklilik ve Değişim”, Osmanlı Hukukunda Fetva, Süleyman Kaya (ed.)/ Yunus Uğur (ed.)/ Mustafa Demiray (ed.), Klasik Yayınları, İstanbul, 2018, ss. 533-547.
• Keskioğlu O, Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, DİB Yayınları, Ankara, 1999.
• Mahmud Esad Efendi, Tarih-i İlm-i Hukuk, Fethi Gedikli (ed.), Yetkin Yayınları, Ankara, 2012.
• Muhammed Ebu Zehra, Ebu Hanife, Çev. Osman Keskioğlu, DİB Yayınları, Ankara, 2005.
• Muhammed Ebu Zehra, İslâm Hukuku Metodolojisi, Çev. Abdülkadir Şener, Fecr Yayınları, Ankara, 1990.
• Özay H, Fıkıh Literatüründe Tüm Konuları İçeren Yazım Türleri, İKSAD Yayınevi, Ankara, 2019.
• Özel A, “Fıkıh”, C. 13, 1996, DİA, ss.14-22.
• Özel A, Hanefi Fıkıh Âlimleri, 3. Baskı, TDV Yayınları, Ankara, 2013.
• Sarı N, “Tenkit Terimi Olarak Hâtibu Leyl”, S. 61, Kış 2015, EKEV Akademi Dergisi, ss. 315-342.
• Saylan Ş, “Hukuki Modernleşme Öncesi Fıkhın Geleneksel Yapısını Koruma Çabası: Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müftî”, İbn Âbidîn, Hanefilerde Mezhep Usûlü: Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müftî, Çev. Şenol Saylan (ed.), 2. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2020, ss. 55-70.
• Şafak A, “İslam Hukukunun Tekevvünü ve Tedvini Konusunda Gösterilen Faaliyetler”, S. 1, 1975, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss.137-151.
• Şafak A, İslam Hukukunun Tedvini, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum, 1977.
• Yaman A, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 3. Baskı, Marmara Üniversitesi İFAV Yayınları, İstanbul, 2019.
• Yazıcı İ, “Semarkandî, Ebü’l-Leys”, C. 36, 2009, DİA, ss. 473-474.