Evolution of Petition of Right in Public Administration from Divan-ı Mezalim to Ombudsman Institution of Turkiye

Yıl 2025, Sayı: 74, 183 - 216, 17.04.2025

Tekin Avaner , Bilge Uz , Zeynep Oktay

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1676661

Öz

Ombudsman institutions audits public administrations as an impartial and independent mechanism via exercising of petition of right and serves for enhancement of transparency and accountability of the administrative bodies. Considering that the maladministration cases are much more widespread than the unlawful ones in the field of the public administration, compared to jurisdiction, it is accepted that ombudsman institutions adopts more flexible and rapid decisions by being an intermediary between individuals and the administration. In this respect this essay argue that, organizations that belong to the Turkish administrative tradition such as kurultai (council), Divan-ı Hümayun (imperial council), ahiism (ahi community), kadi’asker (cadilesker) and kadı-ul kudat provide inspiration to ombudsman institution which demonstrates similarity to Divan-i Mezalim (Council of Juridical Review) in aspects of exercising of individual petition of right unselectively, enabling to make individual complaints about unlawful or corrupted acts of the administrators and creating fair and equitable decisions. From these aspects, we can argue that, ombudsman that derived originally from Swedish law, rooted from Turkish-Ottoman administrative practices and mezalim institution.

Anahtar Kelimeler

Right to Petition , Ombudsman Institution of Turkiye , Ombudsman institutions , Divan-i Mezalim (Council of Juridical Review).

DİVAN-I MEZÂLİM’DEN KAMU DENETÇİLİĞİ (OMBUDSMANLIK) KURUMU’NA BİREYSEL ŞİKÂYET VE DİLEKÇE HAKKININ GELİŞİMİ

Öz

Ombudsmanlık kurumları, bireysel şikâyet ve dilekçe hakkının kullanılması yoluyla kamu idarelerinin denetlenmesinde bağımsız ve tarafsız bir mekanizma olarak faaliyet göstermekte ve idari yapının doğru işleyişine hizmet etmek suretiyle, kamu yönetimi alanında şeffaflığın ve idari hesap verilebilirliğin artırılmasında rol oynamaktadır. Kamu yönetimi alanında, kötü yönetim hallerinin hukuka aykırılık hallerinden yaygın olduğu gözetildiğinde, ombudsmanlık kurumlarının yargı mercilerine nazaran daha esnek ve hızlı kararlar aldığı, birey ile idare arasında arabulucu olarak hareket ettikleri görülmektedir. Bu makale kapsamında, Türk idari geleneğinin bir parçası olan kurultay, Divan-ı Hümâyun, ahilik, kazasker, kadı-ül kudat gibi kurumların işleyişinin ombudsmanlık müessesesinin ortaya çıkışı ile bağlantısı incelenmektedir. Yanı sıra, modern ombudsmanlık müessesinin Divan-ı Mezâlim’in yürüttüğü işlevler ile bireysel başvuruların ayrım gözetilmeksizin kabul edilmesi, idarecilerin yolsuz ve hukuka aykırı eylem ve işlemlerinin şikâyet konusu edilebilmesi, başvurulara dair adil ve hakkaniyete uygun kararların alınması yönlerinden benzerlikleri ele alınmaktadır. Modern hukuka İsveç tarafından hediye edilen, İsveç hukukuna ise Türk-Osmanlı devlet yönetimi geleneğinden intikal ettirilen ombudsmanlık müessesesinin temellerinin mezâlim müessesesi ile ilişkisi çalışma kapsamında değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şikâyet Hakkı , Dilekçe Hakkı , Kamu Denetçiliği Kurumu , Divan-ı Mezâlim.

Kaynakça

• Abdu’lmenım H, Divânu’l-Mezâlim, Daru’ş-Şuruk, Beyrut, 1983.
• Adevi İ A, En-Nazmu’l-İslamiyyetu, Mektebetu’l Encelu Kahire, 1972.
• Adil M, Mukayeseli Hukuku İdare, Güneş Matbaası, İstanbul 1933.
• Akça K, “Türkiye Büyük Millet Meclisine Dilekçe ile Başvurma Hakkı”, S.49, 2024, Yasama Dergisi, ss.51-87.
• Akıncı M, İsveç İdare Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2010.
• Akman A, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Usûl Hukukundaki Gelişmeler”, 8 (1), 2019, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss.431-450.
• Alodalı M F B/ Usta, S, “Türk Yönetim Geleneğinde Hesap Verebilirlik Mekanizmaları: Divan-ı Mezalim ve Kamu Denetçiliği Kurumu”, Volume:3, Issue:6, 2017, Strategic Public Management Journal, ss.168-184.
• Aral R, Danıştay’ın Tarihçesi Kuruluş ve Görevleri 150. Yıl Anısına Danıştay, Açık Ceza İnfaz Kurumu Matbaası, Ankara, 2019.
• Arı S, “İsveç, İngiltere, Fransa ve Türkiye Ombudsmanlık Kurumları: Karşılaştırmalı Bir Analiz”, Volume: 3, Issue:3, 2017, IDEA, International Journal of Disciplines Economics & Administrative Sciences Studies, ss.135-151.
• Atay E E, “Hukuk Devleti İlkesi Işığında İdarenin Denetimi ve Kamu Denetçiliği Kurumu”, Sayı: 1, 2014 Ombudsman Akademik, ss.1-30.
• Avaner T, “Devlet Bilimi Bakımından Köprülü’nün Ortaçağ Kamu Hukuku Kurumları Makalesi ve Türk Devletinin Varlığı” 16, 2018 Belgi, ss.992-1013.
• Avaner T, Reformun Antropolojisi, Kamu Yönetiminde Bağımlılık Sorunu, 2.Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara, 2020.
• Avşar Z B, Ombudsman (Kamu Hakemi): Türkiye İçin bir Model Önerisi, C.38, Hak-İş Konfederasyonu, Hak-İş Eğitim Yayınları, 1998.
• Aydın M A, Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım AŞ, İstanbul, 2014.
• Aykanat M, “Ombudsmanlık Kurumunun Osmanlı Kökleri”, Volume:14, Issue: 1, 2019, Turkish Studies, http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.14948, ss.91-110.
• Aymes M/Gourisse B/Massicard E, Devlet Olma Zanaatı, Osmanlı’dan Bugüne Kamu İcraatı, Çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016.
• Bertran M, “Judiciary Ombudsman: Solving Problems in the Courts”, Article 4, V.29 (5), 2002, Fordham Urban Law Journal, ss.2099-2116.
• Büyükavcı M, “Ombudsmanlık Kurumu”, S.4, 2008, Ankara Barosu Dergisi, ss. 10-13.
• Canatar M/ Baş Y, “Şura-yı Devlet Teşkilatı ve Tarihi Gelişimi”, S.9, 1998, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, ss.111-148,
• Çakmak M N, İdare Hukukunda Kuramsal Olarak Kamu Yararı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2013.
• Çevikel N, “18. Yüzyıl Osmanlısında Kıbrıs Ortodoks Kilisesi Mensuplarının ve Gayrimüslimlerin İstanbul’a Gönderdikleri Arzuhâller ve Mahzarlar”, C.4, 2006, XVth Congress of Turkish History, Türk Tarih Kurumu, ss. 1519-1557.
• Cin H/ Akgündüz A, Türk Hukuk Tarihi, C. I, Timaş Yayınları, İstanbul, 1990.Coşkun B/Günaydın H, “Ombudsmanlığın Kökeni Meselesi Bağlamında Türk-İslâm Devlet Geleneğinde Şikâyet Hakkının Kurumsal Tekâmülü”, S.3, 2015, Ombudsman Akademik Dergisi, ss.9-60.
• Creutzfeldt N/ O’Brien N/ Nowicki M, Ombudsmanlıklar Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Türkiye Kamu Denetçiliği Kurumu İçin Eylem Önerileri ve Ombudsmanlık ile Kamu İdarelerine Yönelik Rehber İlkeler. İdari Yargının Etkinliğinin Artırılması ve Danıştay’ın Kurumsal Kapasitesinin Güçlendirilmesi Projesi, Avrupa Konseyi, 2021.
• Derbil S, “Danıştay’ın Rolü”, 1950, S.1, AÜHFD, ss.1-8.
• Dinçkol H A, “İdari Yargı’da Hâkimin Takdir Yetkisinin Denetlenmesi”, S.2, 2013, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, ss.1567-1593.
• Divitçioğlu S, Oğuz’dan Selçuklu’ya Boy, Konat ve Devlet, İmge Kitapevi, Ankara, 2005.
• Doğan, K C, “Türk-İslam Tarihinde Ombudsman Benzeri Kurumlar: Literatür Taraması”, 2023, IJSS, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, DOI 10.52096/usbd.7.32.12, ss.170-197.
• Donuk A, “Eski Türklerde Hükümdarın Vazifeleri ve Vasıfları”, S.17, 1982, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, ss.103-152.
• Duran L, “Atatürk Döneminde Danıştay. İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi”, S.3, 1982, Atatürk’ün 100. Doğum Yıldönümü Özel Sayı, ss.19- 39.
• Duran A, İslâm Hukukunda Olağanüstü Yetkili Bir Mahkeme Olarak Velâyetü’l-Mezâlim (Mezâlim Mahkemeleri), S.25, 2015, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, ss. 251-273.
• Duran G Y, “Dilekçe Hakkının Kullanılmasının Engellenmesi Suçu”, S.142, 2019, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, ss.59-92.
• Ekinci E B, Osmanlı Hukuku, Adalet ve Mülk. Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2017.
• El-Cehşeyari, Kitabu’l Vuzera ve’l-Kitabu’l-Cehşeyari, Tahk. Mustafa es-Sekka, 1938
• El-Hudârî Şeyh Ahmed Beg, Muhadarat fi Tarihi’l-Ümemi’l-İslamiyyeti, 4.Baskı, Kahire,1934.
• El-Ferrâ Ebu Ya’la, El-Ahkâmu’s-Sultaniyye, Neşreden. M. Hamid El-Fıkî, 2.Baskı, 1966.
• El-Merîr Sîdî Muhammed, El-Ebhâs’us-Sâmiye fi’l-Mehâkemi’l-İslamiyye, Çev.Ferid Bustanî, Daru’n-Neşr Mağribiyye, Tetuan, 1952.
• Er-Râfiı M, Et-Tanzimu’l-Kadâî fi Lübnan Min Nahiyeteyni’l-Kanuniyyeti Ve’ş-Şer’ıyyeti, Arapça Araştırma ve Çalışmalar Enstitüsü, Beyrut, 1969.
• Evren T, “Hak Arama Özgürlüğü ve Savunma”, S.1, 1988, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, ss.5-15.
• Fendoğlu H T, “İslâm ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı Anayasa Hukuku Tarihi Açısından Mukayeseli Bir İnceleme”, Beyan Yayınları, İstanbul, 1966.
• Gemalmaz M S, Devlet Birey ve Özgürlük. Legal Yayıncılık AŞ, İstanbul, 2012.
• Ginsburg T, “Written Constitutions and the Administrative State: On the Constitutional Character of Administrative Law”, Edit.Susan Rose Ackerman, Peter L. Lindseth, Comparative Administrative Law, Edward Elgar Publishing, Inc., Northampton MA, 2010., ss.117-127.
• Gişi S, “Ombudsmanlık Kurumu, İsveç ve Fransa Ülke Uygulamaları ile Avrupa Ombudsmanı Üzerine Bir İnceleme”, S.2, 2017, YBHD Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, ss.1-42.
• Gözübüyük Ş, Yönetsel Yargı. Turhan Kitapevi, Ankara, 1996.
• Gülener S, “Ombudsman-Yargı İlişkileri ve Yargı Ombudsmanlığı Sistemi: Karşılaştırmalı Bir İnceleme” S.1, 2013, Akademik İncelemeler Dergisi, ss.1-27.
• Günday M, “İdari Yargının Görev Alanının Anayasal Dayanakları”, C.14, 1997, Anayasa Yargısı Dergisi, ss.347-358.
• Gür A R, Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Müessesesi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2014..
• Gürhan V, “Kadınların Divan-ı Hümayun’a Şikâyet Haklarını Kullanmaları Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, S.(10)XXXII, 2017, Journal of History School, Tarih Okulu Dergisi, ss. 323-347.
• Has Hacib Y, Kutadgu Bilig, Çev. Reşit Ahmeti Arat, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1996.
• Hayek F A, Hukuk Yasama ve Özgürlük, Kurallar ve Düzen, Çev. Atilla Yayla, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul,1996.
• İbrahim H, Tarihu’l-İslam, 2007, https://archive.org/details/tarekh-alaslam-alse/tarekh- (Erişim tarihi: 02.10.2024)
• İnalcık H, Osmanlı ve Modern Türkiye, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007.
• İnalcık H, Kutadgu Bilig’de Türk İdare Geleneği ve Adalet, Adalet Kitabı, Edit. Halil İnalcık, Bülent Sarı, Selim Aslantaş, Kadim Yayınları, Ankara, 2012-a.
• İnalcık H, Osmanlı Hukuk Sisteminde Adaletin Üstünlüğü, Adalet Kitabı, Edit. Halil İnalcık, Bülent Sarı, Selim Aslantaş, Kadim Yayınları, Ankara, 2012-b.
• İnalcık H, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2005.
• İnalcık H, “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzarlar”, S.7-8, 1988, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, ss.33-54.
• İnalcık H, “Adaletnameler”, Belgeler, C.II, S.3-4, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1993, ss.49-142.
• Karan U/ Sever Ç D, Bir İnsan Hakları Mekanizması Olarak Ulusal Eşitlik Kurumları Kamu Denetçiliği Kurumu ve Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Örneği, ESHİD, İstanbul, 2016.
• Kestane D, “Çağdaş Bir Denetim Organizasyonu Olarak Ombudsmanlık”, S.151, 2006, Maliye Dergisi, ss.128-142.
• Konan B, “Osmanlı Devletinde İdari Yargının Gelişiminde Şura-yı Devletin Rolü”, S.62,63, 2017, Adalet Dergisi, ss.135-159.
• Konan B, Osmanlı Devletinde İdari Yargının Gelişimi, Statü Yayıncılık, Ankara, 2013.
• Köksal M, Ombudsman, Kamu Hakemi, Işık Eğitim Kültür Hizmetleri, Ankara, 2007.
• Köse E, “Osmanlı Devleti’nde Kadınların Hak Arama Kültürü”, 2016, II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri, ss.291-321.
• Krajewski M, Relative Authority of Judicial and Extra-Judicial Review EU Courts, Boards of Appeal, Ombudsman, Hart Publishing, Oxford, 2021.
• Kriebaum U/Stadlmayer G K, Asian Ombudsman Institutions, A Comperative Legal Analysis, Verlag Österreich, Mörlenbach, 2016.
• Kuşçu A D, “Eyyûbîler’de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârü’l-Adl”, S.26, 2009, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, ss.207-229.
• Landron P/ Azrak Ü A, “Fransız Devlet İdaresinde Kurulların Rolü”, S.6, 1970, İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi, ss.133-153.
• Lewis B, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çev. Babür Turna, Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2017.
• Loughlin M, Kamu Hukukunun Temelleri, Çev. Dilşad Çiğdem Sever, Kıvılcım Turanlı, Dipnot Yayınları, Ankara, 2015.
• Maverdi, El-Ahkâmu’s-Sultaniyye, Neşreden Abdüllatif es-Sabi, Matbatu’l-Halebî, Kahire, 1966.
• Muhena M Fuad, Mes’uliyyetu’l-İdareti Fi Teşrîâti’l-Biladi’l Arabiyye, Camiatu’t-Düveli’l-Arabiyyeti, Kahire, 1972.
• Massot J, The Powers and Duties of the French Administrative Judge, Edit. Susan Rose Ackerman, Peter L. Lindseth, Comparative Administrative Law, Edward Elgar Publishing, Northampton, 2010.
• Moskowitz B A, The Room at the End of the Hall: An Ombudsman’s Notebook, Sense Publishers, Rotterdam, 2012.
• Mumcu A, Divân-ı Hümayun, Phoenix Yayınları, Ankara, 2017.
• Mumcu A, Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Sevinç Matbaası, Ankara, 1972.
• Mutta S, İdarenin Denetlenmesi ve Ombudsman Sistemi, Kazancı Kitap Ticaret A.Ş İstanbul, 2005.
• Okur Gümrükçüoğlu S, Osmanlı Devletinde Divan’a Gönderilen Şikâyetler, 2012, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, ss.385-409.
• Ortaylı İ, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2018.
• Ortaylı İ, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara, 2012.
• Ortaylı İ, Türkiye’nin Yakın Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ortaylı İ, Avrupa ve Biz, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• Ögel B, Türklerde Devlet Anlayışı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2016.
• Özden K, Ombudsman, Kamu Denetçisi ve Türkiye’deki Tartışmalar, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2010.
• Özdeş O, Danıştay ve Tarihi Gelişimi, 150. Yıl Anısına Danıştay, Açık Ceza İnfaz Kurumu Matbaası Ankara, 2019.
• Öztürk B, Fransız ve Türk Hukukunda İdarenin Düzenleme Yetkisinin Kapsamı. Yetkin Yayınları, Ankara, 2009.
• Pickl V J, “Ombudsman ve Yönetimde Reform”, Çev. Turgay Ergun, 19 (4), 1986, Amme İdaresi Dergisi, ss.37-46.
• Reif L C, The Ombudsman, Good Governance and the International Human Rights System. Springer Science Business Media, Leiden, 2004.
• Sevinç N, “Eski Türklerde Kadın ve Aile Hukuku”, S.8, 1980-a, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi”, ss.17-74.
• Sevinç N, “İslâm Öncesi Türk Hukuku”, S.6, 1980-b, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, ss.161-184.
• Şeker M, Memlûklerde Dîvânü’l-Mezâlim, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2020.
• Şeker, M, “Ortaçağ Türk-İslâm Devletlerinde Hükümdarın Adalet Sembolü: Dîvânü’l Mezâlim”, 6(10), 2017, Humanitas, Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, ss.77-89.
• Şenlen S, “Türkiye’de İdari yargının Doğuşu ve Tarihi Gelişimi”, S.3-4, 1994, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, ss.401-413.
• Seyitdanlıoğlu M, Tanzimat Döneminde Yüksek Yargı, Adalet Kitabı, Edit. Halil İnalcık, Bülent Sarı, Selim Aslantaş, Kadim Yayınları, Ankara, 2012.
• Seyitdanlıoğlu M, “İmparatorluktan Cumhuriyete Yargı”, 2019, 1-2, 62-63, Adalet Dergisi, ss.15-32.
• Sufût, Ahmed Zeki, Ömer bin Abdülaziz, İkra serisi, Daru’l-Mearif, Mısır,1948
• Tan T, İdare Hukuku, Turhan Kitapevi Ankara, 2014.
• Tanör B, Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları İstanbul, 2014.
• Tarifçi S, “Büyük Selçuklular Devrinde Bir Adalet İsteme Âdeti ve Şikâyet Bildirme Tarzı Olarak Dilekçe Arz Etmek”, S.28, 2021, Gazi Türkiyat, ss.129-144.
• Tayşi İ, “Ombudsman Kurumu ve Ülkemizde Uygulanabilirliği”, S.23, 1997, Sayıştay Dergisi, ss.106-123.
• Tural E, “II. Meşrutiyet Dönemi’nde Danıştay (Şura-yı Devlet)”, V/13, 2006, Çağdaş Türkiye Araştırmaları Dergisi, ss.79-89.
• Uz B, “Kamu Denetçiliği (Ombudsmanlık) Kurumuna Yapılan Başvuruların Dava Açma Süreleri Üzerindeki Etkisi”, S.8, 2018, Ombudsman Akademik, ss.60-73.
• Uz B, “Ombudsmanlık Kurumlarının Özellikleri ve Kamu Denetçiliği Kurumu Kararlarının Uygulamadaki Etkileri”, S.19, 2023, Ombudsman Akademik, ss.77-102.
• Vogiatzis N, The European Ombudsman and Good Administration in the European Union. Palgrave Macmillan, London, 2018.
• Yakut E, “Eski Türklerde Hukuk”, S.3, 2002, Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, ss.401-426.
• Yalçın M F, “Memlük Sultanı Berkuk Döneminde Mezâlim Davaları”, S.43, 2021, Eskiyeni, ss.289-314.
• Yeniçeri C, Mezâlim, C.29, 2004, Diyanet İslam Ansiklopedisi, ss.515-518.
• Yurtseven, Y, Osmanlı Siyasal İktidarı Meşruiyet, Otorite ve İdeoloji Üzerine Bir Deneme, Ankara, 2019.
• Yüce M/ Beyce A, Kamu Denetçiliği Hukuku, Savaş Kitap ve Yayınevi, Ankara, 2013.