ULUSLARARASI CEZA HUKUKUNDA ÜST DÜZEY YETKİLİLERİN BİREYSEL SORUMLULUĞU: NORMATİF GELİŞİM, YARGISAL İÇTİHATLAR VE UYGULAMA ZORLUKLARI

Yıl 2025, Sayı: 75, 367 - 400, 08.10.2025

Ömer Vehip Önen

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1799435

Öz

Uluslararası ceza hukukunda “bireysel ceza sorumluluğu” özellikle organize suçlar ve devlet destekli uluslararası hukuk ihlalleri bağlamında anlaşılması zor bir hukuki müesseseyi temsil etmektedir. Bu makale, suçun doğrudan faili olmayan üst düzey yetkililerin, askeri komutanların ve siyasi liderlerin sorumluluğunu uluslararası antlaşmalar, mahkeme statüleri ve yargısal içtihatlar ışığında analiz etmektedir. Nürnberg Mahkemeleri ile başlayan süreç, bireysel sorumluluğun uluslararası teamül hukukuna entegrasyonunu sağlamış; Eski Yugoslavya (EYUCM) ve Ruanda (RUCM) Uluslararası Ceza Mahkemeleri, bu ilkenin somutlaştırılmasında kritik bir rol oynamıştır. Roma Statüsü ile tesis edilen Uluslararası Ceza Mahkemesi (UCM), suça katılım biçimlerini (azmettirme, yardım, planlama vb.) detaylandırarak ulusal hukuk sistemleriyle arasındaki normatif farklılıkları belirginleştirmiştir. Makalede, üst düzey yetkililerin sorumluluğu "üstün sorumluluğu" (superior responsibility) kavramı çerçevesinde ele alınmaktadır. Makalede yer verilen askeri üstlerin astlarının işlediği suçlardan haberdar olma veya önleme yükümlülüğü, ihmali sorumluluğun temelini oluşturmaktadır. Çalışmada aynı zamanda yargısal bağışıklık ve diplomatik dokunulmazlık gibi istisnai durumlar uluslararası suçlar bağlamında ele alınmış ve devlet başkanlığı dahil hiçbir resmi sıfatın cezai sorumluluktan muafiyet sağlamayacağı vurgulanmıştır. Ayrıca Roma Statüsü çerçevesinde emirlerin hukuka aykırılığı durumunda astların sorumluluğunun ne gibi şartlara tabi olduğu tartışılmıştır. Yapılan bu incelemeler sonrasında uluslararası ceza yargısının bireysel sorumluluğu kolektif eylemlerden soyutlayarak adaletin tesisine katkı sağladığı sonucuna ulaşılsa da siyasi irade eksikliği, yargı bağışıklıklarının suiistimali ve delil toplama zorluklarının etkin uygulamanın önündeki temel engeller olarak öne çıktığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bireysel Ceza Sorumluluğu , Üstün Sorumluluğu , International Criminal Court , Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi , Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi , Yargısal Bağışıklık ve Diplomatik Dokunulmazlık

Individual Responsibility of High-Ranking Officials in International Criminal Law: Normative Evolution, Jurisprudential Foundations, and Practical Challenges

Öz

The concept of "individual criminal responsibility" in international criminal law represents a complex legal construct, particularly in the context of organized crimes and state-sponsored violations of international law. This article analyzes the accountability of high-ranking officials, military commanders, and political leaders who are not direct perpetrators of crimes, through the lens of international treaties, court statutes, and judicial precedents. The process initiated by the Nuremberg Trials facilitated the integration of individual responsibility into customary international law, while the International Criminal Tribunals for the former Yugoslavia (ICTY) and Rwanda (ICTR) played pivotal roles in concretizing this principle. The International Criminal Court (ICC), established under the Rome Statute, further elaborated on modes of participation in crimes (such as instigation, aiding, and planning), thereby highlighting normative divergences between national legal systems and international law. The article examines the responsibility of high-level officials through the framework of "superior responsibility" (command responsibility). Central to this doctrine is the obligation of military superiors to be aware of, or to prevent, crimes committed by their subordinates, forming the basis of liability for omission. The study also addresses exceptional circumstances such as judicial immunity and diplomatic inviolability within the context of international crimes, emphasizing that no official capacity—including head of state status—grants exemption from criminal liability. Furthermore, the conditions under which subordinates may be held accountable for executing manifestly unlawful orders under the Rome Statute are critically discussed. While the analysis concludes that international criminal justice contributes to the realization of justice by disentangling individual responsibility from collective actions, significant challenges persist. These include a lack of political will, the abuse of judicial immunities, and practical obstacles in evidence collection, which continue to impede effective enforcement.

Anahtar Kelimeler

Individual Criminal Responsibility , Superior Responsibility , International Criminal Court , International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia , International Criminal Tribunal for Rwanda , Jurisdictional and Diplomatic Immunity

Kaynakça

• Acer Y, Uluslararası Hukukta Saldırı Suçu, Roma Yayınları, Ankara, 2004.
• Aksar Y, Uluslararası Ceza Hukuku, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2022.
• Alpkaya G, Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2002.
• Ambos K, Treatise on International Criminal Law, Oxford University Press, Oxford, 2013.
• Ambos K, “Others Grounds for Excluding Criminal Responsibility”, The Rome Statute of the International Criminal Court: A Commentary içinde, der. Antonio Cassese, Paola Gaeta ve John R. W. D. Jones, Oxford University Press, Oxford; New York, 2002.
• Aybay R / Oral, E, Kamusal Uluslararası Hukuk, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2016.
• Azarkan E, Nuremberg’ten La Haye’ye: Uluslararası Ceza Mahkemeleri, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 2003.
• Bantekas I, International Criminal Law, 4th edition, Hart Publishing, Oxford; Portland, 2010.
• Bayıllıoğlu U, “Uluslararası Adalet Divanı’nın Tutuklama Müzekkeresi Davası Hakkındaki Kararına İlişkin Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 55, S. 2, (2006), ss. 27–63. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000353.
• Doğan İ, Devletler Hukuku, 3. baskı, Astana Yayınları, Ankara, 2016.
• Ertuğrul ÜE, “Eski Yugoslavya için Uluslararası Ceza Mahkemesi”, Kamu Hukuku Arşivi, 2007, C. 10 S. 2, ss. 127–150.
• Güneysu G, Uluslararası Hukukta Amirin Emri, XII Levha Yayıncılık, İstanbul, 2015.
• Hakeri H, Ceza Hukuku: Genel Hükümler, 20. baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2017.
• Önen ÖV, Soykırım Suçu ve Devletin Sorumluluğu, Yetkin Yayınları, Ankara, 2025.
• Önok RM, Tarihi Perspektifiyle Uluslararası Ceza Divanı, Turhan Kitabevi, Ankara, 2003.
• Özkan H, Ceza Hukukunda Azmettirme, Adalet Yayınevi, Ankara, 2013.
• Poyraz Y / Önen ÖV, “Uluslararası Ceza Yargısının Gelişiminde Uluslararası Ceza Mahkemesinin Rolü”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 2019, S. 1, ss. 187–222. https://doi.org/10.33432/ybuhukuk.537896.
• Reçber K, Uluslararası Hukuk, 2. baskı, Dora Yayıncılık, Bursa, 2016.
• Sabel R, “Israel, the ICC, and the Arrest Warrants against Netanyahu and Gallant.” Israel Journal of Foreign Affairs, C. 18, S. 3, 2024, ss. 320-325.
• Sadat LN, Conferred Jurisdiction and the ICC’s Putin and Lvova-Belova Warrants, Just Security, 2023, s. 1-3 (https://www.justsecurity.org/86079/conferred-jurisdiction-and-the-iccs-putin-and-lvova-belova-warrants/ s.e.t. 16.09.2025)
• Sliedregt EV, Individual Criminal Responsibility in International Law, Oxford University Press, Oxford, 2012.
• Stahn C, A Critical Introduction to International Criminal Law, 1. baskı, Cambridge University Press, Cambridge, 2018.
• Tezcan D /Erdem MR / Önok RM, Uluslararası Ceza Hukuku, Güncellenmiş 4. baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2017.
• Werle G, “Individual Criminal Responsibility in Article 25 ICC Statute”, Journal of International Criminal Justice, 2007, C.5, S.4, s. 953–975. https://doi.org/10.1093/jicj/mqm059.
• Mahkeme Kararları
• Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Duško Tadić, Temyiz Dairesi Hükmü, 15 Temmuz 1999, ICTY Reports, 1999.
• Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Kordić ve Čerkez, 26 Şubat 2001 Tarihli Hüküm, ICTY Reports, 2001.
• Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Miroslav Kvočka ve Diğerleri, 2 Kasım 2001 Tarihli Hüküm, ICTY Reports, 2001.
• Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Tihomir Blaškić (Hırvatistan Cumhuriyeti’nin 18 Temmuz 1997 Tarihli Duruşma Dairesi II Kararının Gözden Geçirilmesi Talebi Hakkındaki Hüküm), ICTY Reports, 1997.
• Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Jean‑Paul Akayesu, 2 Eylül 1998 Tarihli Hüküm, ICTR Reports, 1998.
• Ruanda Uluslararası Ceza Mahkemesi, Savcılık v. Jean Kambanda, Ceza Hükmü, 4 Eylül 1998, ICTR Reports, 1998.
• Uluslararası Adalet Divanı, 11 Nisan 2000 Tarihli Tutuklama Emri Davası (Kongo Demokratik Cumhuriyeti v. Belçika), Hüküm, ICJ Reports, 2002.
• Uluslararası Adalet Divanı, Devletin Yargı Bağışıklığı Davası (Almanya v. İtalya: Yunanistan Müdahil), 3 Şubat 2012 Tarihli Hüküm, ICJ Reports, 2012.
• Uluslararası Ceza Mahkemesi, Prosecutor v. Omar Hassan Ahmad Al Bashir, 4 Mart 2009 tarihli Hüküm, ICC Court Records, 2009.
• Uluslararası Ceza Mahkemesi, Prosecutor v. Omar Hassan Ahmad Al Bashir, 12 Temmuz 2010 tarihli Soykırım Suçlamasının Eklenmesi Hakkındaki Hüküm, ICC Court Records, 2010.
• Uluslararası Ceza Mahkemesi, Prosecutor v. Jean-Pierre Bemba Gombo, 21 Mart 2016 tarihli Hüküm, ICC Court Records, 2016.
• Uluslararası Ceza Mahkemesi, Prosecutor v. Jean-Pierre Bemba Gombo, 8 Haziran 2018 tarihli Temyiz Dairesi Hükmü, ICC Court Records, 2018.