The Ottoman-Russian Conflict in Iran Durıng The First World War

Yıl 2025, Cilt: 15 Sayı: 1, 219 - 246, 30.06.2025

Zarıfa Nazırlı

https://doi.org/10.31679/adamakademi.1449757

Öz

World War I was a conflict that evolved as a struggle for global dominance among imperial powers, and Iran was one of the states that could not escape their spheres of influence. Geographically strategically located, Iran became part of the interests of Russia, England, the Ottoman Empire, and Germany, a situation that, at times, exacerbated competition even among the allies. The demands for independence and territorial claims by various ethnic groups in the region—such as the Turks, Nestorians, Armenians, Kurds, Assyrians, and others—facilitated the interventions of the great powers and contributed to the creation of a sphere of influence that undermined the sovereignty of the central government. Internal conflicts in Iran, governmental instability, revolutionary movements in Southern Azerbaijan, the Ottoman Empire's efforts to suppress genocidal actions, Germany's economic interests, England's colonial policies, and the strategic ambitions of Tsarist Russia were all dynamics shaped by the broader impact of World War I. Although the Iranian government repeatedly declared its neutrality, the military and political developments of the war ultimately led to Iran's involvement and the subsequent developments on this front. While the local government occasionally sought to turn the situation to its advantage through both open and covert communications with Russia, Britain, the Ottoman Empire, and Germany, the resistance of the local populations struggling for independence rendered this strategy largely ineffective. This article examines the Russian-Ottoman conflict not only in political and military terms but also through the lens of clandestine activities, alliances, economic support, and soft power strategies. The main subjects of analysis include military operations, deterrence policies, and political and tactical measures enacted on the European, Caucasian, and Iraqi fronts.This study further investigates the position of historically significant communities and their impact on key historical events during a period of shifting geopolitical balances. The research is based on documents and data obtained from the Prime Ministry Ottoman Archives, the Russian Federation Foreign Policy Archive, the Russian State Military History Archive, the Russian State Libraries, Azerbaijan State Libraries, and the Public Libraries.

Anahtar Kelimeler

World War I , Ottoman , Iran , Tsarist Russia , Central Powers

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Birinci Dünya Savaşı Döneminde İran'da Osmanlı – Rus Çatışması

Öz

Birinci Dünya Savaşı, emperyal güçlerin küresel egemenlik mücadelesi olarak şekillenen bir çatışma olarak, etki alanlarından kaçınamayan devletlerden biri de İran olmuştur. Coğrafi açıdan stratejik bir konumda bulunan İran, Rusya, İngiltere, Osmanlı İmparatorluğu ve Almanya'nın çıkar alanlarına dahil olmuş, bu durum zaman zaman müttefikler arasında dahi rekabeti körüklemiştir. Bölgede yer alan Türk, Nasturi, Ermeni, Kürt, Asuri ve diğer etnik grupların bağımsızlık ve toprak talepleri, büyük güçlerin müdahalelerini kolaylaştırmış ve merkezi hükümetin egemenliğini sarsan bir etki alanı yaratmıştır. İran'daki iç karışıklıklar, hükümetin istikrarsızlığı, Güney Azerbaycan'daki devrimci hareketler, Osmanlı İmparatorluğu'nun soykırımları bastırma çabaları, Almanya'nın ekonomik çıkarları, İngiltere'nin sömürgeci politikaları ve Çarlık Rusya'nın stratejik hedefleri, Birinci Dünya Savaşı'nın etkisiyle şekillenen dinamikler arasında yer almıştır. İran hükümeti tarafsızlık ilan etmesine rağmen, savaşın askeri ve siyasi gelişmeleri, İran'ın savaşın içine çekilmesine ve bu cephedeki gelişmelere zemin hazırlamıştır. Yerli hükümet, zaman zaman Rus, İngiliz, Osmanlı ve Almanlarla gizli veya açık iletişime geçerek durumu kendi lehine çevirmeye çalışmış olsa da bağımsızlık mücadelesi veren yerel halkların direnişi, bu stratejiyi etkisiz hale getirmiştir. Bu makale, Rus-Osmanlı çatışmasını yalnızca siyasi ve askeri bağlamda değil, aynı zamanda gizli teşkilat faaliyetleri, müttefiklik ilişkileri, ekonomik destek ve yumuşak güç stratejileri çerçevesinde de incelemektedir. Avrupa, Kafkasya ve Irak cephelerinde gerçekleşen askeri operasyonlar, caydırıcı politikalar ve siyasi-taktik adımlar, çalışmanın odaklandığı başlıca araştırma konuları arasında yer almaktadır. Bu çalışmada, tarihsel açıdan önemli toplulukların konumu ve bu toplulukların tarihi olaylar üzerindeki etkisi, dengelerin değiştiği bir dönemde ele alınmıştır. Söz konusu inceleme, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Rusya Federasyonu Dış Siyaset Arşivi, Rusya Devlet Askeri Tarih Arşivi ile birlikte, Rusya Devlet Kütüphaneleri, Azerbaycan Devlet Kütüphaneleri ve Türkiye Halk Kütüphanelerinden elde edilen belgeler ve veriler ışığında yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı , Osmanlı , İran , Çarlık Rusya , İtilaf devletleri , İttifak devletleri

Etik Beyan

Yok

Destekleyen Kurum

Yok

Teşekkür

Yok

Kaynakça

• Ahmad, F. (2013). İttihat ve Terakki (1908- 1914). (N. Yavuz, Çev.). Istanbul: Kaynak Yayınları.
• Arıkan, M. (2010). Osmanlı Arşiv Vesikalarına Göre Osmanlı – İran İlişkileri (1914-1918). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Arıkan, M. (2013). Harb-i Umûmî’de Osmanlı Devleti’nin İran Cephesi’nde Yaşadığı Bazı İstihbarat Zaafları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32(53), 1-16.
• Arutunyan, A.O. (1971). Kafkazskiy Front 1914-1918. Erevan: Ayastan.
• AVPRF (Arkhiv Vneshney Politiki Rossiiskoy Federatsyi). Fond: Konsulstva v Kermansahe. 885/14.
• Ayaydın, R. (2016). Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’da Cihad-I Ekber Faaliyetleri. (Basılmamış Doktora Tezi). T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
• Azərbaycan tarixi. (2008). VII cild,Bakı: Elm Neşriyyatı.
• Basili, Sh. (1969). Zakavfasye b godı Pervoy Mirovoy Voynı. Moskova.
• Berkes, N. (1975). Türk Düşününde Batı Sorunu. Istanbul: Bilgi Yayınevi.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). DH, ŞFR., 110/50; 19/66; 110/12; 116/85;109/47; 1380-87;1374/26; 1374/28; 1374/33 ;2902/55; 1374/33; 2108/12; 210/86; 2338/50. 4156/ 311694.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). HR. SYS., 2337/3; 2338/26; 2338/29; 2903/14; 2950/70; 2956/16; 2109/7; 2158/2; 2337/11;2337/3; 2338/84;2339/104; 2339/13; 2904/15;2339/29; 2339/59; 2341/39; 2341/57; 2424/42; 2460/57; 2951/93; 2951/99; 2954/88; 2907/108; 2905/119; 2110/06;2337/4; 2338/54; 2907/42; 2909/86; 2952/31; 2956/21; 685/3. ;2402/75; 2341/28; 35/ 42; 2903/142; 2108/12.
• Bozbuğa, R. (2021). İran’da Kürtler ve Kürt Milliyetçiliği, İran Çalışmaları Dergisi, 5(2), 543-577.
• Bruinessen, M. (1992). Ağa, Şeyh, Devlet. İstanbul: İletişim yayınları.
• Budak, M. (2001) Mondros Mütarekesinden Sonra Osmanlı 9.Ordusunun Kuzeybatı İran’ı (Güney Azerbaycan’ı) Tahliyesi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 51, 603-631
• Çağdaş, Y. (2017). Birinci Dünya Savaşı Sırasında İran’da Osmanlı-Rus Mücadelesinde Tahran Sefaretinin Rolü. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 4 (11), 285-293.
• Çetinsaya, G. (2000). Tanzimat`dan Birinci Dünya Savaşı`na Osmanlı İran İlişkileri. KökSAV, (Osmanlı Özel sayısı), 11-23.
• Çifçi, E. (2015). Kutü’l-Amare Kahramanı Halil Kut Paşa’nın Hatıraları. Istanbul: TİMAŞ yayınları.
• Dalyan, M. G. (2009). 19. Yüzyıl’da Nasturiler (İdari Sosyal Yapı ve Siyasi İlişkileri). (Basılmamış Doktora Tezi), T.C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü., Isparta.
• Dilmegani, T. M. (2010). Güney Azerbaycan’da Birinci Dünya Muharibesi İllerinde. Bakü: Bakı Çap Evi.
• Dinç, F. (2020). Osmanlı-İran Sınırında Toplum ve Siyaset: Caf Aşireti ve Nasturî Cemaati (1839-1914), (Basılmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Dumlupınar, S. (2015). I. Dünya Savaşı Sürecinde Basra Körfezi’nde Osmanlı- İngiliz Nüfuz Mücadelesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Gotlip, V. (1960). Taynaya Diplomatiya vo vremya Pervoy Mitovoy Voynı. Moskova.
• Gök, N. (2019). Türkiye-İran İlişkileri (1917-2017). (Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi. Konya.
• Günay, N. (2017). Rusya’nın Osmanlı ve İran Topraklarındaki Ermeniler ve Kürt Aşiretleriyle İlişkisi. Ermeni Araştırmaları, (56), 61-86.
• Hvostov, V. M. (1965). Istoriya diplomatii 1959-1979. (V 5 t.), Moskva: Gospolitizdat.
• Karabalık, K. (2019). Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan. (Yayımlanmamış Doktora tezi). Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi. Bolu.
• Karabalık, K. (2020). Birinci Dünya Savaşı’nda İran’da Rusya Destekli Nasturi Olayları ve Osmanlı Devleti (1914-1917). Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 15(2), 450-463.
• Karabalık, K. (2021). Bolşevik İhtilali Sonrasında Urmiye, Salmas ve Hoy Havalisinde Ermeni-Nasturi Olayları ve Osmanlı Devleti (1917-1918). Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 129 (254), 91-106.
• Karaçagil, K. (2014). I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’la İttifak Kurma Arayışları. OTAM, 36, 95-116.
• Karal, Enver Z. (1996). Osmanlı Tarihi. IX. Cilt. İkinci meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı (1908-1918). Ankara: TTK.
• Kaya, M. (2017). Simko Ağa İsyanının Türk-İran İlişkileri Üzerindeki Etkileri (1905-1930). Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(14), 201-210.
• Keleşyılmaz, V. (2012). I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Afganistan’a Yönelik Girişimleri. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, C. IV bildirileri içinde, Ankara.
• Kış, S. (2017). Birinci Dünya Savaşı’nda Müşir von Der Goltz Paşa’nın Ordu Komutanlıkları ve Ölümü. Journal of History Studies, 9(3), 121-139.
• Kiren, A. (2017). II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslâmist Uygulamaları Ekseninde Osmanlı-İran İlişkileri, (Yayımlanmamış Doktora tezi). İstanbul Üniversitesi. İstanbul.
• Korsun, H.G. (1940). Alaşkertskaya i Hamadanskaya Operaciya. Moskova: Voenidzad.
• Korsun, N. (1946). Pervaya Mirovaya Voyna Na kafkazkom Fronte. Moskova: Voenidzad.
• Kurtcephe, İ., Akgül, S., (1995). Rusya'nın Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Kürt Aşiretleri Üzerindeki Faaliyetleri, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi OTAM, 6 (6), 249-256.
• Levitskiy, V. A ., (2014). Na Kavkazskom Fronte Postradavshey Mirovoy. Moskva.
• Manizheh, S. (2016). Syces-Picot Antlaşması ve Osmanlı Devleti’nin İran Politikası (Osmanlı Belgeleri Işığında), Sykes – Picot’nun Yüzüncü Yılında Türkiye Ve Ortadoğu Uluslararası Sempozyumu bildirileri içinde (s. 78-89). İstanbul.
• Martirosyan, D. (2002). Rossiysko-Turetskiy Front Tragedii Mirovoy Voyny. Saratov.
• Maslovskiy, Ye. (1933). Velikaya Voyna Na Kavkazskom Fronte 1914-1917. Parizh: Vozrozhdeniye.
• McMeekin, S. (2012). I. Dünya Savaşı`nda Rusya`nın Rolü. İstanbul: YKY.
• Metin, B. (2007). Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri. (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi. Ankara.
• Mironov, V. (2014). Pervaya Mirovaya Voyna. Borba Mirov. Moskova: Media Grup.
• Öğün, T. (2018). Osmanlı Basınında Cihad-I Ekber: İran Örneği. Türkiyat Mecmuası, 28 (1). 91-114. Pavlovich, S. (1925). Iranskiy, Persiya v bor'be za nezavisimost'. Moskva: Nauchnaya.
• RGVİA (Rossiyskiy Gosudarstvennyy Voyenno-İstoricheskiy Arkhiv). Fond: 2000. 1/3844; 1/3852; 1/ 3796; 1/3844; 1/3890; Fond: 1300.1/24001/400; Fond: 2100.1/600; 1/68; Fond: 2168. 1/249; Fond: 2320.1/229.
• Sarısaman, S. (1997). Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devleti'nin Bahtiyari Politikası. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (8), 296–318.
• Shaw, Stanford. J. (2008). The Ottoman Empire in World War I. Ankara: TTK.
• Sonat, R. (2018). Tahran Sefiri Asım Bey’in Raporları Doğrultusunda Birinci Dünya Savaşı Sırasında İran’daki Rus Askerî Varlığı Üzerine Bir İnceleme. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 5(13), 179-191.
• Şehitoğlu, M., Erdoğan N. (2019). I. Dünya Savaşı Öncesinde Osmanlı Devleti ve İran’ın Almanya’yı Üçüncü Güç Olarak Görme Politikaları. Tarih ve Gelecek Dergisi, 5 (1). 140-153.
• Şirokrat, A. (2009). Osmanlı- Rus Savaşları Rusların gözünden 240 yıl kıran kırana kırım, balkanlar, 93 harbi ve Sarıkamış. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Temizel, A. (2017). Birinci Dünya Savaşında İran`da Kaşkay Türkeri’nin Mücadelesi. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, I (1), 81-96.
• Zayanchkovski, A. (1938). Mirovaya Voyna 2014-1918. Moskva: Eksmar.