Osmanlı İmparatorluğunda Siyasal İdare ile Finansal İdare Arasındaki Güç Mücadelesi: Balta Limanı Anlaşması’ndan Birinci Dünya Savaşı’na

Yıl 2022, , 403 - 439, 31.12.2022

Mete Gündoğan Yakup Özsaraç

https://doi.org/10.31679/adamakademi.926669

Öz

Bu çalışmada Osmanlı İmparatorluğunun 1838 Balta Limanı Antlaşması (BLA) ile başlayıp, Birinci Dünya Savaşına kadar süren bir zaman dilimi içerisindeki ekonomik, mali ve siyasi analizi yapılmıştır. Çalışmada özellikle BLA ile Osmanlı İmparatorluğunun dünyaya finansal entegrasyonu ve siyasi idarenin çözümlemeleri ve etkileri analiz edilmiştir.
BLA ile Osmanlı toprakları uluslararası ticarete açılmış ve cari açık vermiştir. Takip eden dönemde uluslararası ticaret yeni bir boyut almış ve Osmanlı için uluslararası ödemeler sistemi ortaya çıkarmıştır. Bu durum bankacılık sisteminin Osmanlı toprakları içerisine girmesine ve yapılanmasına temel teşkil etmiştir. BLA anlaşması sonucunda önceleri ekonomik rahatlama yaparken, ilerleyen süreçlerde ise ekonomik ve mali zorluklara neden olmuştur. Siyasi süreçlerin ortaya çıkmasıyla BLA sorgulanmaya başlamıştır. Bu sorgulamalar sistemin kendisine değil, kullanımına yönelik yapılmıştır. Bu çerçevede “daha nitelikli” olacağına inanılan idareciler sıklıkla değiştirilmiştir. Osmanlı yöneticileri uzun vadeli iktisadi sonuçlardan çok, kısa vadede Avrupalı devletlerden sağlanacak siyasal veya mali desteği düşünmüşlerdir. Süreç içerisinde; 1854 dış borç alım süreci, 1863 Osmanlı Bankası ve para basma yetkisinin devri sonuçta 1876’da moratoryum süreci yaşanmıştır. Bu süreçten 1881 Düyun-ı Umumiye İdaresi ile çıkış aransa da siyasal sistem etkinliğini kaybetmiş ve neticede maliye ile ekonominin kontrolü tamamen yabancıların ve gayri-müslimlerin eline geçmiştir. Kısaca makalede; siyasal güç mücadelesi ile finansal güç mücadelesinin mukayeseli analizi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Balta Limanı Ticaret Anlaşması, Osmanlı Ekonomisi, Siyasal İdare, Birinci Dünya Savaşı., Balta Limani Trade Agreement, Ottoman Economy, Political Administration, Committee of Union and Progress, First World War.

Osmanlı İmparatorluğunda Siyasal İdare ile Finansal İdare Arasındaki Güç Mücadelesi: Balta Limanı Anlaşması’ndan Birinci Dünya Savaşı’na

Öz

TIn this study, the economic, financial and political situation of the Ottoman Empire in a time period starting with the 1838 Balta Limani Treaty (BLT) and lasting until the World War I is analized. Especially, the financial integration of the Ottoman Empire to the world via BLT, the analysis and effects of political governance are discussed.
With the BLT enactment, the Ottoman lands had opened to international trade and as a result, the Ottoman Empire had started to have a current account deficit. In the following period, international trade took a new dimension and created an international payments system for the Ottoman Empire. This situation caused that the banking system enter the Ottoman Empire economic system and constituted the basis of banking structure. As a result of the BLT agreement, it caused economic relief at first, but caused economic and financial difficulties in the following period. With the emergence of political processes, the BLT began to be interrogated. Howeber these interrogations were made for the use of the system, not the system itself. In this context, administrators believed to be “more qualified” were frequently changed. Ottoman rulers thought of political or financial support from European states rather than long-term economic results. In the following periods; foreign borrowing in 1854, the establishment of the Ottoman Bank in 1863 and the transfer of the power to money printing, and finally the moratorium process in 1876 were lived. Although it was tried to escape of this process by establishing of Duyun-ı Umumiye in 1881, the political system lost its effectiveness and as a result, the control of finance and economy was completely in the hands of foreigners and non-Muslims. Briefly in the article; the comparative analysis of the political power struggle and the financial power struggle is discussed.

Anahtar Kelimeler

Balta Limani Trade Agreement, Ottoman Economy, Political Administration, Committee of Union and Progress, First World War.

Kaynakça

• “Evkaf Bankası Hakkında Kanûn-ı Muvakkat”, Düstûr, T. 2, C. 6,
• “Evkaf Bankası Hakkında Kanun”, Düstûr, T. 2, C. 6.
• BOA, DUİT, 112/20, 5 Cemaziyelevvel 1335 ve 14 Şubat 1332 (1917)
• BOA, İrade DUİT, 112/19, 26 Rebîulahır 1335 ve 6 Şubat 1332 (1917)
• Açba, Sait. (1991), Devlet Borçlanması, Ankara: Adım Yayınları.
• Açba, Sait. (1995), Osmanlı Devleti’nin Dış Borçlanması (1854-1914), Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Yayınları. Akarlı, Engin Deniz (1976), “The Problems of External Pressures, Porver Struggles, and Budgetary Defıcits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Origins and Solutions”, Doktora Tezi, Princeton University, s. 190-191
• Akşin, Sina (2008), Türkiye Tarihi, C: III, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akşin, Sina (1980), 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat Terakki, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Akşin, Sina (2001), Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, , Ankara: İmge Yayınevi. Akyıldız, Ali (1993), Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), İstanbul: Eren Yayınevi.
• Akyıldız, Ali (1996), Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası: Kâğıt Para ve Sosyo¬Ekonomik Etkileri, İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Alkan, Ö. Mehmet (2017), 150. Yılında Das Kapital; Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’deki Serencamı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Autheman, André (2002), Bank-ı Osmanî-i Şahane, İstanbul: Osmanlı Bankası ve Araştırma Merkezi Yayınları.
• Avcıoğlu, Doğan (1979), Türkiye’nin Düzeni, Dün-Bugün-Yarın, (Birinci Kitap, İstanbul: Tekin Yayınevi.
• Berkes, Niyazi (2002). Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Boratav, Korkut (2007). Türk İktisat Tarihi (1908–2005), 11. Baskı, Ankara: İmge Kitabevi.
• Coşar, Nevin ve Demirci, Sevtap (2009), Incorporation into the World Economy: From Railways to Highways (1850-1950), Middle Eastern Studies.
• Çetinsaya, Gökhan (2003), İslâmi Vatanseverlikten İslâm Siyasetine, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 1, Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi, Editör. Mehmet Dönmez Ahmet (2014). Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Reform (1833-1841), İstanbul, Kitap Yayınevi.
• Eldem, Vedat (1994), Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Eldem, Vedat (1994), Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• Eldem, Edhem (2000), Osmanlı Bankası Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Elmacı, Mehmet Emin (2005). İttihat-Terakki ve Kapitülasyonlar, 1. Basım, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Feroz, Ahmad (1984), İttihat ve Terakki (1908–1914), Çev: Nuran Yavuz, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Genç, Mehmet (2003), Mehmet Genç ile Osmanlı’da Devlet ve Ekonomi Üzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi / 1 (Mayıs 2003)
• Genç, Mehmet (2018), Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul, Ötüken Neşriyat.
• Gençer, Mustafa (2017), Avrupa’nın Unutulmuş Devlet Adamı Âli Paşa (Ali Pascha – Europas vergessener Staatsmann) . Tarih Kritik Dergisi, 3 (4) , 85-99. Gündoğan, Mete (2009), Sonun Başlangıcı, Ankara: Keşif Yayınları. Gündoğan, Mete (2017), Narkoz, İstanbul: Destek Yayınları.
• Güran, Tevfik (2003), Osmanlı Malî İstatistikleri. Bütçeler, 1841-1918, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü.
• Güran, Tevfik (2011). İktisat Tarihi, İstanbul: Der Yayınları.
• Hasan, Ferid (1918), Nakid ve İtibar-ı Malî, Üçüncü Cilt: Bankacılık, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Haydar, Kazgan (1991), Galata Bankerleri, İstanbul: Türk Ekonomi Bankası Yayınları.
• Issawi, Charles (1980), The Economic History of Turkey: 1800-1914. Chicago: The University of Chicago Press.
• İnalcık, Halil ve Donald Quataert (2004), Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt 2 (1600-1914), (Çev:A. Berktay-S. Andıç-S. Alper), (Ed: H. İnalcık-D. Quataert), İstanbul, Eren Yayıncılık.
• Karal, E. Ziya (1995), Osmanlı Tarihi. V. Ankara: TTK Yayınları.
• Karpat, H. Kemal (2014), Kısa Türkiye Tarihi:1800-2012, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kasaba, Reşat (1993), “İzmir”, Review, XVI, No: 4, Kış.
• Kaynar, Reşat (2010), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Ankara: TTK Yayınları.
• Kazgan, Haydar (1997), Osmanlı’dan Günümüze Türk Finans Tarihi, İstanbul: Türkiye Bankalar Birliği Yayını,
• Keyder, Çağlar (1985): “Osmanlı Devleti ve Dünya Ekonomik Sistemi”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul: İletişim Yayınları, Cilt 3, 642-652.
• Kırmızı, Abdulhamit (2007), Abdülhamid’in valileri / Osmanlı Vilayet İdaresi (1895-1908). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Koraltürk, Murat (1999), Osmanlı Devleti’nde Şirketleşme, İlk Anonim Şirket ve Borsanın Kuruluşu”, İçinde, Osmanlı, Cilt 3, Ed. Güler Eren, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kuru, Ahmet (2011), Pasif ve Dışlayıcı Laiklik: ABD, Fransa ve Türkiye, (Çev. Eylem Çağdaş Babaoğlu) İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (1992), Tanzimat Devrinde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri, 150. Yılında Tanzimat, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kütükoğlu, Mübahat S. (2013), Balta Limanı’na Giden Yol Osmanlı-İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1850) Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mardin, Şerif (2003). Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908. (10. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mücek, Ahmet Akif (2019), Türkiye’nin Tarihi ve Ekonomik Politik Yapısı 1838-2016, İstanbul: Belge Yayınları.
• Ökçün, A. Gündüz (1999), İktisat Tarihi Yazıları Bütün Eserler 3, Ankara: Sermaye Piyasası Kurumu Yayını.
• Öner, Erdoğan (2005), Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, T.C. Maliye Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı.
• Pamuk, Şevket (1984), Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi 1820-1913, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Pamuk, Şevket (2007), Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Pamuk, Şevket (1999), Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Pamuk, Şevket (2018), Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Rodkey, Frederick Stanley (1929), Lord Palmerston and the Rejuvenation of Turkey, 1830-41 The Journal of Modern History, Vol. 1, No. 4.
• Sağlam, Mehmet Hakan (2007), Osmanlı Devleti’nde Moratoryum, 1875-1881: Rüsum-ı Sitte’den Düyun-u Umumiye’ye, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Sevimay, Hayri (1995), Cumhuriyete Girerken Ekonomi; Osmanlı Son Dönem Ekonomisi, İstanbul: Kazancı Hukuk Yayınları.
• Şener, Abdüllatif (1990), İttihat ve Terakki Cemiyetinin İktisadi ve Mali Politikaları (1908 - 1918). Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 8 / 1.
• Şimşek, Osman (2008), Zihniyet Açısından Türk Girişimciliğinin Sosyolojisi, Ankara, Otorite Yayınları.
• Taşkın, Figen (2016), 1844 Tahsis-i Sikke Sonrasında Para Düzeni ve Kalpazanlık, The Studies of The Ottoman Domain, C.6, S.11,
• Tekeli, İlhan (1997) Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası, Ankara, Merkez Bankası Yayınları.
• Toprak, Zafer (1982), Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Ankara: Yurt Yayınları.
• Toprak, Zafer (1995), İttihat-Terakki ve Devletçilik, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Toprak, Zafer (2016), İttihat Terakki ve Cihan Harbi Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik 1914-1918, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Tunaya, Tarık Zafer (1989), Türkiye’de Siyasi Partiler, İttihat ve Terakki: Bir Çağın, Bir Kuşağın, Bir Partinin Tarihi, Cilt 3, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Yılmaz, Faruk (2003), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Dış Borçlar, Ankara: Berikan Yay. Zürcher, Erık Jan (2018), Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları.