Osmanlı Dönemi Saraybosna Sıbyan Mektepleri

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 1, 33 - 58, 25.06.2022

Mehmet Tuğrul Murat Çelik

https://doi.org/10.31679/adamakademi.1039157

Öz

Osmanlı şehri, muhtelif müesseseler ihtiva eden ve bunları bir ahenk içerisinde yöneten nev-i şahsına münhasır bir yapıya sahiptir. Osmanlı şehrine bu özellikleri kazandıran temel müessese ise vakıf kurumudur. Uygulaması çok eski dönemlere dayanan ve hukukî çerçevesi Müslümanlar tarafından çizilen vakıflar, Osmanlı döneminde hem hukuk hem de uygulama alanlarında zirveye ulaşmış, şehirler vakıf müessesesi ile inşa edilmiştir. Osmanlı şehrinin temel unsurları olan cami, medrese, mektep, hamam, han ve bedesten gibi yapılar vakıf kurumunun önderliğinde inşa ve idame ettirilmiştir.
Günümüzde ilk ve orta öğretime denk gelen ve Osmanlı toplumunda sıbyan mektebi şeklinde planlanmış olan eğitim mektep ve cami gibi yapıların çatısı altında vakıflarca icra edilmiştir. Mekteplerde muallim ya da muallim-i sıbyanlar, camilerde ise imamlar öğrencilerin eğitim ve öğretiminden sorumlu olmuştur. Mekteplerin inşasından, görevlilerinin maişetinin karşılanmasına, öğrencilerin maddi-manevi ihtiyaçlarının giderilmesinden yapıların bakımına kadar tüm bu faaliyetler vakıflarca temin edilmiştir. Osmanlı kültürel ve toplumsal hayatının önemli kurumlarından olan mekteplerde eğitim gören pek çok öğrenci Osmanlı toplumuna ve devletine yön vermiştir. Bu çalışmada, Osmanlı’nın önemli şehirlerinden Saraybosna’da faaliyet gösteren mektepler, vakıf belgelerinden faydalanılarak bir analize tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, şehir, vakıf, Saraybosna, mektep

Sarajevo Primary Schools in The Ottoman Era

Öz

The Ottoman city had a unique structure that contained various institutions and operated them in harmony. The basic institution that brought these features to the Ottoman city was the waqf institution. The waqfs, whose practice dates back to ancient times and whose legal framework was drawn by the Muslims, reached their peak in both law and practice in the Ottoman period. So much so that cities were built with this institution. The basic structures of the Ottoman city, such as mosques, madrasas, schools, baths, inns, and bazaars were built and maintained under the leadership of the waqf institution.
Educational activities, which coincide with today's primary and secondary education and carried out under the roof of structures such as primary school, school and mosque in the Ottoman society, were also supported by the waqfs. In the schools, the teacher or teacher of the children, and in the mosques, the imams carried out the education and training of the students. All these activities, from the construction of the schools, to meeting the salaries of the officials and meeting the material and moral needs of the students, were provided by the waqfs. Countless people educated in schools, one of the important institutions of Ottoman cultural and social life, shaped the Ottoman society and state. In this study, schools operating in Sarajevo, one of the important cities of the Ottoman State, will be analyzed in terms of the waqf documents.

Anahtar Kelimeler

Ottaman, city, waqf, Sarajevo, school

Kaynakça

• Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi V-003-10; Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 1, Sayfa: 186-187, Sıra: 174; V-050174.
• Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 1, Sayfa: 246-245, Sıra: 123; V-025123; Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 42, Sayfa: 143-144.
• Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 1, Sayfa: 92, Sıra: 254; Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi V-095357.
• Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 2, Sayfa: 110-111, Sıra: 430; Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 1, Sayfa: 11, Sıra: 334; V-088334.
• Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 2, Sayfa: 39, Sıra: 36; Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi Vakıf Sicil: 3, Sayfa: 24-25.
• 91, 164, MAD 540 ve 173 Numaralı Hersek, Bosna ve İzvornik Livâları İcmâl Tahrîr Defterleri (926 – 939 / 1520-1533): II. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2006.
• VGMA, Defter: 987, Sayfa: 9, Sıra: 2/1; VGMA, Defter: 988, Sayfa: 169, Sıra: 76.
• Ademi, R. (2018). “Osmanlı Sonrası Bosna Hersek’te Para Vakıfları” Vakıflar Dergisi 50, 151-163.
• Arslanboğa, K (2014). “Gazi Hüsrev Bey Vakfı’nın Hicrî 1034, 1035, 1036, 1037, 1038 / Milâdi 1624/25, 1625/26, 1626/27, 1627/28, 1628/29 Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları.” Turkish Studies 9, 4, 51-75.
• Ayverdi, E. H. (2000). Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri: II, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
• Bešlija, S. (2019). “XVII. Yüzyılda Hersek Sancağı: Vakıf Eserleri.” 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi, Bildiriler-Cilt II içinde 1063-1074. Ankara: Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı.
• Bulut, M. (2019). Osmanlı Dönemi Rumeli Para Vakıfları. İZÜ Yayınları: İstanbul.
• Evliya Çelebi (2006). Seyahatname, Haz. S. A. Kahraman, C.5/2, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Gadžo-Kasumović, A. (2001). “Education-Beginning and Development of the Ottoma-Islamic Literacy in the Bosnian Eyalet.” International Cogress on Learning and Education in the Ottoman World: Istanbul, 12-15 April 1999 içinde ed. Ali Çaksu, 207-224. İstanbul: IRCICA.
• Gazić, L. (2018). “Sarajevo as Seen by Travel Writers in 17th Century.” Dünden Bugüne Bosna-Hersek ve Aliya İzzetbegoviç Uluslararası Sempozyum Bildirileri, 10-11 Mayıs 2018, İstanbul içinde ed. Zekeriya Kurşun vd., 475-480. İstanbul: Gaziosmanpaşa Belediyesi.
• Gölen, Z. (2010). Tanzimat Döneminde Bosna Hersek. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Gölen, Z. (2017). “Tanzimat Dönemi Saraybosna’sında İmar Faaliyetlerinden Örnekler.” Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri: 2 içinde ed. Zafer Gölen, Abidin Temizer, 863-885. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Hızlı, M. (1999). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Döneminde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Hızlı, M. (2001). “Osmanlı Sıbyan Mekteplerinde Okutulan Dersler (Klâsik Dönem Bursa Örneği”,” Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi Tebliğleri, İstanbul 12-15 Nisan 1999 içinde der. Hidayet Yavuz Nuhoğlu, 109-115. İstanbul: IRCICA.
• Hızlı, M. (2008). “Osmanlı Döneminde Bir İlköğretim Kurumu Olarak Sıbyan Mektepleri,” İslam Tarihinin Problemleri Kolokyumu, 14-15 Mayıs 2008/ Şanlıurfa içinde 107-128. Şanlıurfa: Elif Matbaası.
• İhsanoğlu, E. (1998). “Osmanlı Eğitim ve Bilim Müesseseleri,” Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi: II içinde ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, 223-444. İstanbul: IRCICA.
• İnciciyan, L. & Andreasyan, H. D. (1976). “Osmanlı Rumelisi’nin Tarih ve Coğrafyası”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C.0, S.4-5, ss.101-152.
• Oruç, H. (2009). “Gazi Hüsrev Bey’in Saraybosna’daki Vakıfları.” Belleten LXXIII, no. 268, 645-670.
• Oruç, H. (2012). “Saraybosna Vakıfları (16. Yüzyıl Sonları – 19. Yüzyıl İlk Yarısı.” Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eseleri Uluslararası Sempozyumu: İstanbul-Edirne 9-10-11- Mayıs 2012 içinde 67-88. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Oruç, H. (2013). “Bosna Sancağında Şehirlerin Kuruluşunda Vakıfların Rolü: Yeni Bazar ve Saraybosna Örneği,” Vakıf Medeniyeti ve Şehir: Sempozyum içinde yay. haz. Fahamettin Başar, Mehmet Kurtoğlu, 169-173. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Şimşek, M. (2017). “Salnamelere Göre Bosna Vilayeti’nde Eğitim (1866-1891).” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 8, no. 107, 107-122.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1941). “Gazi Orhan Bey Vakfiyesi: 724 Rebiülevvel – 1324 Mart,” Belleten V, no. 19, 277-288.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı. 3. bsm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ülkütaşır, M. Ş. (1965). “Sıbyan Mektepleri” Türk Kültürü III, no. 33, 594-600.
• Walasek, H. (2017). Bosnia and the Destruction of Cultural Heritage. London: Routledge, Taylor & Francis Group.