SELÇUKLULAR DÖNEMİ'NDE EĞİTİM VE BİLİM II Selçuklular Döneminde Bilim

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 59, 27.12.2018

Mustafa Ergun

Öz

Yabancılardan
etkilenme, Şam'da Emevilerin çöküşü ve 749'da Abbasilerin yönetimi ele
geçirmeleri ile aynı tarihlere rastladı. Abbasiler, kendileri Arap olmalarına
rağmen İranlı ve Türklerin desteğine dayandılar ve eski uygarlıkların
geleneksel öğreti ve bilimlerinin yayılmasını serbest bıraktılar.

Araplar
Arap yarımadasında, Kuzey Afrika ve Endülüs'te yayılırken oradaki eski kültür
ve inançları yok etme derecesinde baskı altına almışlardı. Ama Suriye, Irak,
İran ve Türkistan'daki eski kültür ve medeniyetler yok edilememişti. Bunlar
bazen şekil değiştirerek, bazen yer altına inerek, bazen kısmen veya tamamen
uzlaşarak İslâmiyetle birlikte yaşamaya devam ettiler.

Bilge
Persler, Yahudiler, Yunanlılar, Suriyeliler ve daha da uzaklardan gelen
aydınlar yeni başkent Bağdat'ta toplandılar. Yunan biliminin önemli
kitaplarının Arapça'ya çevrilmesine başlanması burada ve Cundişapur'da
gerçekleşti. Bu çeviri ya da doğrudan doğruya Yunanca'dan ya da çokçası
Süryanice'den yapılıyor ve çalışmalar Halifeler ve zenginler tarafından parasal
yönden destekleniyordu. Halife Me'mun bir çeviri bürosu kurdu (Dârü’l-hikme) ve
burada büyük bilgeler (Hunayn İbn İsak ve Sabit İbn Kurra), Aristo ve Platon'un
eserlerinin çoğunu Arapça'ya çevirdiler.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Bilim, Eğitim

Kaynakça

• Acıduman, A. 2002, İbn Sinâ’nın bilim tarihindeki yeri: Kuhn'ca bir yaklaşımla. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 2, 115-122Ağarı, M. 2002, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar /Doğuşu, Gelişimi ve Temsilcileri, Kitabevi Yayınları. Ahi Evren, 1340, Letâifü'l-Hikme, (Yay.G. Hüseyn-i Yusufî), Tahran.Atay, H. 1974, Fârâbî ve İbn Sina'ya Göre Yaratma, Ankara Üniv. Ankara: İlahiyat Fak. Yay.Bayram, M. 1978, Ahi Evren Kimdir? Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri, Türk Kültürü, XVI: 658-668.Bayram, M. 1991, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu. Konya.Bayram, M. 1995, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.Bayram, M. 2001, Türkiye Selçukluları döneminde bilimsel ortam ve ahiliğin doğuşuna etkisi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 10, 1-12.Bilmen, Ö.N. 1960, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara.Bir, A. ve Kayral, M. 2002, Cezerî'nin döneminin doruğu olan mekanik düzenekleri, Bilim ve Ütopya, 91,2002. s.31-47. Bolay, S. H. 1986, Aristo Metafiziği ile Gazzali Metafiziğinin Karşılaştırılması, İstanbul, 1986 Corbin, H. 2002, İslâm Felsefesi Tarihi cilt I. (çev. H.Hatemi) İletişim yay.Dhanani, A. 2011, İslâm Düşüncesinde Atomculuk, (Çev.M.Bulgen), Kelam Araştırmaları 9:1, 393-400. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179795Dönmez, A.B. 2009, İbn Sina Felsefesinde Hareket Kavramı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.Durant, W. 1972, İslâm Medeniyeti (çev. O.Bahattin). İstanbul.el-Câbirî, M. A.1997, Arap Aklının Oluşumu, (çev.İ.Akbaba). İstanbul: İz yay. 1997 Festugiére, O.P. 1944, La Révélation d'Hermes Trismégiste. C.I. Paris.Garaudy, R. 1983, İslâmın Vadettikleri (çev. N.Uzel). İstanbul. Gazâlî, 2013, El-Munkızu mine'd-Dalâl Hakikate Giden Yol (Çev.Ş.Yeltekin), İstanbul: Yeryüzü Yayıncılık Gazâlî, 1994, El-Mustasfâ fî Usuli’l-Fıkh İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi) (Çev. Y.Apaydın), Kayseri: Rey Yay. Gazâlî, 1981, Tehafitu’l-Felasife (çev. B.Karlığa). İstanbul. Gölpınarlı, A. 1952, İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/1-4: 2-354.Gölpınarlı, A. 1995, Vilâyet-nâme Manakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş Veli. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.Gölpınarlı, A. 1995, Hayyam ve Rubaileri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.Gutas, D. 1998, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Bagdad and Early Abbasid Society (2nd-4th/8th-10th centuries), London & New York: Routledge. Gürel, A.O. 2001, Doğa Bilimleri Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi. Hammona, R. 2001, Farabî Felsefesi ve Ortaçağ Düşüncesine Etkisi. (Çev.: G.Küken, U.Nutku) İstanbul: Alfa Basım.Hoodbhoy, P. 1997, İslâm ve Bilim / Bağnazlığa Karşı Akılcılığın Savaşımı, İstanbul: Cep Kitapları. Horovitz, D 1915, Der Einfluss der griechischen Skepsis auf die Entwicklung der Philosophie bei den Arabern. Bresleau.Høyrup, J. 1986, “Hârezmî, İbn Türk ve Liber Mensurationum: İslâm Cebirinin Kökenleri Üzerine”, (trc.: Melek Dosay), Erdem, II:5, 485-526.Hunke, S. 1972, Avrupa'nın Üzerine Doğan İslam Güneşi (Çev. S.Sezgin), İstanbul: Bedir Yayınevi.İbn Sinâ. 1995, El-Kânûn Fi't Tıbb (Çev. Esin Kahya), 6 cilt. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.İzgi, C. 1997, Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz yay. Kahya, E. 2002, Hint'te Bilim, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım Kahya, E. 1990, İbn Sinâ’nın Anatomi çalışmalarının bir değerlendirilmesi. Uluslar arası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. 4-7 Eylül 1989. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1990 Kahya, E. ve İ. Macun 2001, Hint Biliminin Günümüz Bilimine Katkılarının Kısa Bir Değerlendirmesi. Belleten. 242, 63-74. Karadaş, C. 2004, Atomcu Düşünceler Ve Kelâm Atomculuğu, Kelam Araştırmaları Dergisi, 2:1, 57-72. http://isamveri.org/pdfdrg/D03265/2004_1/2004_1_KARADASC.pdfKarakaş, M. 1991, Müsbet İlimde Müslüman Âlimler. Ankara: Kültür Bakanlığı yay. Keklik, N. 1970, İslâm Mantık Tarihi ve Farabî Mantığı, İstanbul.Kennedy, E. S. 1956, A Survey of Islamic Astronomical Tables, Transactions of the American Philosophical Society, N. S., 46:2, 123-177 Kennedy, E.S. 1971, Al-Birunî's Masudic Canon, Al-Abhath, 24, 59-81.King, D.A. 1993, Islamic Mathematical Astronomy, London: VariorumKüyel, M. 1994, İnsan camiasının birliği ile milletlerin çokluğu hakkında ilginç bir misal olarak Fârâbî'nin toplumla ilgili görüşleri. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1994. ttp://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-2/tk3-2-02- yel.htm)Lorch, R.P. 2001, Greek-Arabic-Latin: The Transmission of Mathematical Texts in the Middle Ages, Science in Context, 14, 313-331.Nasr, S.H. 1964, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines Conceptions of Nature and Methods Used for its Study by the Ikhwan al-Safâ, al-Bîrûnî and İbn Sînâ, Massachusetts.Nasr, S.H. 1989, İslam ve İlim, (çev. İlhan Kutluer), İstanbul. Özdural, A. 1995, Omar Khayyam, Mathematicians and Conversazioni with Artisans, Journal of the Society of Architectural Historians, 54, 54-71Rashed, R. 1994, The development of Arabic mathematics: between arithmetic and algebra. London: Springer. https://archive.org/details/RoshdiRashedauth.TheDevelopmentOfArabicMathematicsBetweenArithmeticAndAlgebraSpringerNetherlands1994Rosen, F. (ed.) 1986, The Algebra of Mohammed ben Musa (al-Khwarizmi), Hildesheim, Olms. 1831 baskısı: https://archive.org/details/algebraofmohamme00khuwuoftSabra, A.I. 1989, The Optics of Ibn al-Haytham: On Direct Vision. Books I-III, London: The Warburg Institute. https://archive.org/details/A.I.Sabraed.Trans.TheOpticsOfIbnAlHaythamBooksIIIIOnDirectVision.TranslatedWithISaidan, A. S. 1990, Muhammed İbn Mûsâ el-Hârezmî’nin Cebiri ve Aritmetiği, (trc. Melek Dosay), Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 309-315. Salem, R.A. 1968, Discovery of the Pulmonary Circulation by an Arab in the 13th century. Anesthesia & Analgesia. Current Researches 47, 587-588. Sayılı, A. 1989, A Critical Introduction to Al-Khwarazmî’s Algebra, Al-Khwârazmî’s Algebra, One Hundred Great Books of Islamic Civilization, Islamabad, 3-54.Sayılı, A. 1949, Bîrûnî, Belleten 13:49, 53-89. Sayılı, A. 1968, Gülşehri'nin ‘Leylek ile Bülbül Hikâyesi' adlı manzumesi. Necati Lugal Armağanı. Ankara, 537-554. Sayılı, A. 1947, Higher Education in Medieval Islam, The Madrasa. Ankara Üniversitesi Yıllığı. 2,1947-48. 30-69. Sayılı, A. 1985, Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri. Erdem. 1, 169-186.Sayılı, A. 1960, The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara: TTK yay. Sayılı, A. 1948, Vacidiye Medresesi, Kütahya'da Bir Ortaçağ Türk Rasathanesi. Belleten.12:47, 655-666Silahdaroğlu, F. 1996, Günümüz Türkçesi İle Kutadgu Bilig Uyarlaması.Yusuf Has Hacip. Ankara.Siraisi, N.G. 1987, Avicenna in Renaissance Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press. Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900. Tekeli, S. 1975, Modern Bilimin Doğuşunda Bizansın Etkisi. Ankara İ1975Tez, Z. 2001, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Nobel Yayın Dağıtım.Turan, O. 1965, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.Türker, M. 1956, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti. Ankara.Ülken, H. Z. 1998, Eski Yunandan Çağdaş Düşünceye Doğru İslâm Felsefesi. İstanbul: Ülken yay. Ülken, H. Z. 1965, İslâm Düşüncesi. Türk Düşüncesi Tarihî Araştırmalarına Giriş. İstanbul: Ülken yay. Ülken, H. Z. 1942, Mantık Tarihi. İstanbul.Üngör, E.R. 1990, Fârâbı'nin mûsiki yönü. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 61-105.Watt, M. 2001, İslâm Düşüncesinin Teşekkülü, (çev. E.R.Fığlalı). İstanbul. Yakıt, İ. 2002, İslam'da Bilim Tarihi İsparta.
• Ağarı, M. 2002, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar /Doğuşu, Gelişimi ve Temsilcileri, Kitabevi Yayınları.
• Ahi Evren, 1340, Letâifü'l-Hikme, (Yay.G. Hüseyn-i Yusufî), Tahran.
• Atay, H. 1974, Fârâbî ve İbn Sina'ya Göre Yaratma, Ankara Üniv. Ankara: İlahiyat Fak. Yay.
• Bilmen, Ö.N. 1960, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara.
• Nasr, S.H. 1964, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines Conceptions of Nature and Methods Used for its Study by the Ikhwan al-Safâ, al-Bîrûnî and İbn Sînâ, Massachusetts.
• Corbin, H. 2002, İslâm Felsefesi Tarihi cilt I. (çev. H.Hatemi) İletişim yay.
• Dhanani, A. 2011, İslâm Düşüncesinde Atomculuk, (Çev.M.Bulgen), Kelam Araştırmaları 9:1, 393-400. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179795
• Dönmez, A.B. 2009, İbn Sina Felsefesinde Hareket Kavramı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Durant, W. 1972, İslâm Medeniyeti (çev. O.Bahattin). İstanbul.
• el-Câbirî, M. A.1997, Arap Aklının Oluşumu, (çev.İ.Akbaba). İstanbul: İz yay. 1997
• Festugiére, O.P. 1944, La Révélation d'Hermes Trismégiste. C.I. Paris.
• Garaudy, R. 1983, İslâmın Vadettikleri (çev. N.Uzel). İstanbul.
• Gazâlî, 2013, El-Munkızu mine'd-Dalâl Hakikate Giden Yol (Çev.Ş.Yeltekin), İstanbul: Yeryüzü Yayıncılık
• Gazâlî, 1994, El-Mustasfâ fî Usuli’l-Fıkh İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi) (Çev. Y.Apaydın), Kayseri: Rey Yay.
• Gazâlî, 1981, Tehafitu’l-Felasife (çev. B.Karlığa). İstanbul.
• Gölpınarlı, A. 1952, İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/1-4: 2-354.
• Gölpınarlı, A. 1995, Vilâyet-nâme Manakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş Veli. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. 1995, Hayyam ve Rubaileri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Gutas, D. 1998, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Bagdad and Early Abbasid Society (2nd-4th/8th-10th centuries), London & New York: Routledge.
• Gürel, A.O. 2001, Doğa Bilimleri Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Kennedy, E.S. 1971, Al-Birunî's Masudic Canon, Al-Abhath, 24, 59-81.
• Hoodbhoy, P. 1997, İslâm ve Bilim / Bağnazlığa Karşı Akılcılığın Savaşımı, İstanbul: Cep Kitapları.
• Sayılı, A. 1960, The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara: TTK yay.
• Høyrup, J. 1986, “Hârezmî, İbn Türk ve Liber Mensurationum: İslâm Cebirinin Kökenleri Üzerine”, (trc.: Melek Dosay), Erdem, II:5, 485-526.
• Hunke, S. 1972, Avrupa'nın Üzerine Doğan İslam Güneşi (Çev. S.Sezgin), İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Tekeli, S. 1975, Modern Bilimin Doğuşunda Bizansın Etkisi. Ankara İ1975
• İzgi, C. 1997, Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz yay.
• Kahya, E. 2002, Hint'te Bilim, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım
• Kahya, E. 1990, İbn Sinâ’nın Anatomi çalışmalarının bir değerlendirilmesi. Uluslar arası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. 4-7 Eylül 1989. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1990
• Kahya, E. ve İ. Macun 2001, Hint Biliminin Günümüz Bilimine Katkılarının Kısa Bir Değerlendirmesi. Belleten. 242, 63-74.
• Karadaş, C. 2004, Atomcu Düşünceler Ve Kelâm Atomculuğu, Kelam Araştırmaları Dergisi, 2:1, 57-72. http://isamveri.org/pdfdrg/D03265/2004_1/2004_1_KARADASC.pdf
• Karakaş, M. 1991, Müsbet İlimde Müslüman Âlimler. Ankara: Kültür Bakanlığı yay.
• Keklik, N. 1970, İslâm Mantık Tarihi ve Farabî Mantığı, İstanbul.
• Kennedy, E. S. 1956, A Survey of Islamic Astronomical Tables, Transactions of the American Philosophical Society, N. S., 46:2, 123-177
• King, D.A. 1993, Islamic Mathematical Astronomy, London: Variorum
• Küyel, M. 1994, İnsan camiasının birliği ile milletlerin çokluğu hakkında ilginç bir misal olarak Fârâbî'nin toplumla ilgili görüşleri. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1994. ttp://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-2/tk3-2-02- yel.htm)
• Lorch, R.P. 2001, Greek-Arabic-Latin: The Transmission of Mathematical Texts in the Middle Ages, Science in Context, 14, 313-331.
• Nasr, S.H. 1989, İslam ve İlim, (çev. İlhan Kutluer), İstanbul.
• Özdural, A. 1995, Omar Khayyam, Mathematicians and Conversazioni with Artisans, Journal of the Society of Architectural Historians, 54, 54-71
• Rashed, R. 1994, The development of Arabic mathematics: between arithmetic and algebra. London: Springer. https://archive.org/details/RoshdiRashedauth.TheDevelopmentOfArabicMathematicsBetweenArithmeticAndAlgebraSpringerNetherlands1994
• Rosen, F. (ed.) 1986, The Algebra of Mohammed ben Musa (al-Khwarizmi), Hildesheim, Olms. 1831 baskısı: https://archive.org/details/algebraofmohamme00khuwuoft
• Sabra, A.I. 1989, The Optics of Ibn al-Haytham: On Direct Vision. Books I-III, London: The Warburg Institute. https://archive.org/details/A.I.Sabraed.Trans.TheOpticsOfIbnAlHaythamBooksIIIIOnDirectVision.TranslatedWithI
• Saidan, A. S. 1990, Muhammed İbn Mûsâ el-Hârezmî’nin Cebiri ve Aritmetiği, (trc. Melek Dosay), Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 309-315.
• Salem, R.A. 1968, Discovery of the Pulmonary Circulation by an Arab in the 13th century. Anesthesia & Analgesia. Current Researches 47, 587-588.
• Sayılı, A. 1989, A Critical Introduction to Al-Khwarazmî’s Algebra, Al-Khwârazmî’s Algebra, One Hundred Great Books of Islamic Civilization, Islamabad, 3-54.
• Sayılı, A. 1949, Bîrûnî, Belleten 13:49, 53-89.
• Sayılı, A. 1968, Gülşehri'nin ‘Leylek ile Bülbül Hikâyesi' adlı manzumesi. Necati Lugal Armağanı. Ankara, 537-554.
• Sayılı, A. 1947, Higher Education in Medieval Islam, The Madrasa. Ankara Üniversitesi Yıllığı. 2,1947-48. 30-69.
• Sayılı, A. 1985, Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri. Erdem. 1, 169-186.
• Sayılı, A. 1948, Vacidiye Medresesi, Kütahya'da Bir Ortaçağ Türk Rasathanesi. Belleten.12:47, 655-666
• Silahdaroğlu, F. 1996, Günümüz Türkçesi İle Kutadgu Bilig Uyarlaması.Yusuf Has Hacip. Ankara.
• Siraisi, N.G. 1987, Avicenna in Renaissance Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900.
• Tez, Z. 2001, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Nobel Yayın Dağıtım.
• Turan, O. 1965, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
• Türker, M. 1956, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti. Ankara.
• Ülken, H. Z. 1998, Eski Yunandan Çağdaş Düşünceye Doğru İslâm Felsefesi. İstanbul: Ülken yay.
• Ülken, H. Z. 1965, İslâm Düşüncesi. Türk Düşüncesi Tarihî Araştırmalarına Giriş. İstanbul: Ülken yay.
• Ülken, H. Z. 1942, Mantık Tarihi. İstanbul.
• Üngör, E.R. 1990, Fârâbı'nin mûsiki yönü. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 61-105.
• Watt, M. 2001, İslâm Düşüncesinin Teşekkülü, (çev. E.R.Fığlalı). İstanbul.
• Yakıt, İ. 2002, İslam'da Bilim Tarihi İsparta.