“NAZIM ÇEHÂR DERVİŞ”TE OĞUZCA SES VE ŞEKİL ÖZELLİKLERİ

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 140 - 157, 31.12.2024

Recep Aral , Talip Yıldırım

Öz

Oğuz Türkçesi unsurlarının tespitiyle ilgili çalışmaların ardından gerek tarihî gerekse çağdaş Türk lehçeleri ve eserlerindeki Oğuzca özellikler üzerine incelemeler de artmıştır. Karahanlı ve Harezm edebî dillerinin devamı olarak gelişen Çağatay Türkçesi, 15. yüzyıl başlarından 20. yüzyıl başlarına kadar kullanılan edebî bir dildir. Çağataycanın klasik öncesi ve klasik devrindeki yazar ve eserlerinin büyük bir kısmı tespit edilerek üzerlerinde çalışmalar yapılmışken; klasik sonrası devrindeki yazar ve eserlerin çoğu bilinmemektedir. Dolayısıyla Çağatay Türkçesi eserlerindeki Oğuzca unsurların incelenmesi de klasik öncesi ve klasik devirde kaleme alınan eserler üzerinedir. Araştırmalarımızda klasik sonrası devirde kaleme alınan eserler üzerinde Oğuzca unsurların incelendiği herhangi bir çalışmaya rastlanmamıştır. Otuzdan fazla eser kaleme alan ve çoğunu hayattayken yayımlatan Şâdi Töre Jäñgirulı, eserlerinden bazılarını Çağatay bazılarını ise Kazak Türkçesiyle yazmıştır. Şairin Çağatay Türkçesiyle kaleme aldığı eserlerden biri Nazım Çehâr Derviş’tir. 1913 yılında nazire geleneğiyle kaleme alınan eserde, Kıpçak ve Oğuz dil özellikleri de görülmektedir. Bu çalışma, Şâdi ve eserinin hem klasik sonrası devrin şair ve eserleri arasında zikredilmesi hem de alan araştırmalarına katkı sağlaması amacıyla hazırlanmıştır. Bu çalışmada, Şâdi ve onun Nazım Çehâr Derviş adlı eseri hakkında kısaca bilgi verildikten sonra eserdeki ses ve şekil bilgisinde görülen Oğuz dil özellikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu unsurların tespitinde daha önceki araştırmalarda Oğuzca olarak belirlenen özelliklerden faydalanılmıştır. Tespit ettiğimiz özellikler için verilen örnek cümleler, eserin Arap harfli nüshasından alınarak transkribe edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Oğuzca unsurlar, Şâdi Töre Jäñgirulı, Nazım Çehâr Derviş

Kaynakça

• Äbdiğapparova, J. (2011). XX Ğasır Basındağı Qazaq Ädebiyeti Mäseleleri Jäne Şädi Aqın. Türkistan: Turan.
• Aktan, B. (2015). Mu‘înü’l-Mürîd’de Oğuzca Ses ve Şekil Özellikleri. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (32), 1-8.
• Aral, R., & Yıldırım, T. (2024). Kazak Şair Şâdi Töre Jäñgirulı’nın Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri (1855-1933). Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 17(46), 771-795. https://doi.org/10.12981/mahder.1482055
• Ata, A. (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Boranbayev, J. (2014). Şığıs Şayırlarınıñ Soñı: Şädi Aqın. Almatı: Bilim.
• Cihângir, Ş. T. (1913). Nazım Çehâr Derviş. Taşkent: Litografiya Gulam Xasan Arifjanova.
• Çolak, D. (2015). Saha Türkçesinde Oğuzca Unsurlar. X. Büyük Türk Dili Kurultayı, 28 Eylül-01 Ekim 2015, Saraybosna, 44-53.
• Eckmann, J. (2009) Çağatayca El Kitabı (G. Karaağaç, Çev.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar (O. F. Sertkaya, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erenoğlu, N. (2010). Kumuk Türkçesinde Oğuzca Unsurlar. Journal of Turkish Studies, 5/1, 416-461. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1331
• Gabain, A. Von. (2003). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (1998). Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler. Kardeş Ağızlar (Türk Lehçe ve Şiveleri Dergisi), 7, 12-18.
• Gülsevin, G. (2008). Divanu Lügati’t-Türkteki Oğuzca Özelliklere Karşılaştırmalı Bir Bakış. Doğumunun 1000. Yılında Kaşgarlı Mahmut ve Eseri Sempozyumu, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay., 5-7 Eylül.
• Gülsevin, G. (2010). Oğuzca Olmayan Türk Lehçelerindeki Oğuzca Unsurlar ve Bunlara Teorik Bir Yaklaşım. Journal of Turkish Studies, 5/1, 57-76. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1268
• Gülsevin, G. (2016). What Kind of Oghuz Dialects Were Spoken in the 11th Century?. Bilig(76), 269-300.
• Gülsevin, S. (2007). Karay Türkçesinde Oğuzca Unsurlar. Journal of Turkish Studies, 2/2, 300-306. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.72
• Hazar, M. (2011). Çağatay Türkçesinde Oğuzca Özellikler ve Benzerlikler. The Journal of Academic Social Science Studies, 4/1, 31-63. DOI: 10.9761/jasss_32
• Karipbayev, J. T. (2018). “Çaxor Därviş” Qissası Jäne Onıñ Nazirası. Qazaq Bilim Akademiyasınıñ Bayandamaları, (4), 259-272.
• Kaymaz, Z. (2002). Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi Unsurları. Türk Dünyası Araştırmaları, 139: 155-162.
• Kaymaz, Z. (2004), Çağatay Türkçesindeki Oğuzca Unsurlar Üzerine. C. Amanjolov Okuvları-2004 Attı Halkaralık Gılımi-Praktikalik Konferentsiyanın Materialları, Öskemen, 204-210.
• Kelimbetov, N. (1974). Şädi Aqın. Almatı: Jazuvşı.
• Korkmaz, Z. (1973). XI.-XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 21-22(1973-1974), 41-48.
• Korkmaz, Z. (1974). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler. Türkoloji Dergisi, 6 (1), 15-30. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000060
• Korkmaz, Z. (1995). Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi. Türk Dili Üzerine Araştırmalar, C.1, Ankara: TDK Yay. 241-253.
• Korkmaz, Z. (1999). Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri ve Divanu Lugâti’t-Türk. Türk Dili, 570: 459-470.
• Korkmaz, Z. (2010). Oğuz Türkçesinin Tarihî Gelişme Süreçleri. Journal of Turkish Studies, 5/1, 1-41. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1310
• Kundakçı, E., & Akgül, S. (2023). Bâbürnâme’de Oğuzca Ses ve Şekil Özellikleri. Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 7(2), 1085-1102. https://doi.org/10.34083/akaded.1315419
• Levitskaya, L. S., & Bayram, B. (2006). Çuvaş Türkçesinde Oğuz Türkçesi Unsurları Var Mı?. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6(1), 253-257.
• Onur, S. (2020). Harezm Türkçesi Fal Kitabı’nda Oğuzca Unsurlar. Oğuz Türkçesi Araştırmaları Dergisi, 2(1), 1-30.
• Sarıdağ, C. & Gül, M. (2022). Dede Ömer Rûşenî Divanında Oğuzca Unsurlar. The Journal of Academic Social Science Studies, 15(92), 95-112. DOI : 10.29228/JASSS.65906
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Yıldırım, T. (2015). Çağatay Türkçesi Son Dönem Şairlerinden Saykali’nin Ravzatü’ş-Şüheda Adlı Eseri. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmaları Kongresi, Saraybosna, 04-05 Mayıs, 253-260.
• Yıldız, M. (2009). Nogay Türkçesinin Söz Varlığındaki Divanü Ligati’t-Türk Kaynaklı Oğuzca Kelimeler. Journal of Turkish Studies, 4/3, 2323-2337. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.783
• Yücel, B. (1995), Bâbür Dîvânı. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Kurumu Yayını Sayı: 81