XX. The Case Of Informal Economy İn The Reji Administration At The Beginning Of The Century: The Case Of The Manbij Regiment Officer (1910-1911)

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 207 - 228, 29.12.2021

Mustafa Dağ

https://doi.org/10.30803/adusobed.1009065

Cited By: 10

Öz

The company, which was established in accordance with the agreement between the Ottoman government and the Düyun-u Umumiye Administration in 1883 and became operational in 1884, became a turning point in terms of the course of tobacco, as it took the production, consumption and trade of tobacco under control throughout the empire. According to the contract, the company worked as the only tobacco operator in the empire between 1883 and 1925. During this process, the various problems that the company had with the producers, consumers and traders caused problems between the company and the producers, consumers and traders. In addition to such problems, it has been determined that there are also problems with the company's own employees. One of the important factors that caused the problems that occurred due to the illegal activities of the officers working within the company was the embezzlement of the officer. In this context, the main subject of our study is the corruption case that occurred in the Manbij Regiment Office, which was operating in 1910 within the Aleppo Directorate General. In particular, the establishment and organization processes of the Aleppo Regiment General Directorate and the Manbij Regiment Officer, the trial process as a result of the lawsuit between the officer Mehmet Sabri Bey and the company are discussed under the headings. During the lawsuit initiated on the grounds of embezzlement, archive documents, provincial yearbooks and written copyrighted works were utilized. By examining the litigation process, the behavior and reactions of company officers to illegal activities were taken into account. In this context, besides the impact of the company in the economic area, its position in the jurisdiction has also been tried to be determined.

Anahtar Kelimeler

Regiment Company,, Aleppo Regiment General Directorate,, Manbij Regiment Office,, Tobacco,, Embezzlement Case

XX. Yüzyıl Başlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası Menbiç Reji Memurluğu Örneği (1910-1911)

Öz

Osmanlı hükümeti ile Düyun-u Umumiye İdaresi arasında 1883 yılında yapılan antlaşma gereğince kurulup 1884 yılında faaliyete geçen şirketin imparatorluk genelinde tütünün üretim, tüketim ve ticaretini denetim altına almasıyla birlikte tütünün seyri açısından dönüm noktası olmuştur. Yapılan sözleşme gereğince şirket 1883 ile 1925 yılları arasında imparatorluk genelinde tek tütün işletmecisi olarak çalışmıştır. Bu süreç zarfında şirketin üretici, tüketici ve tüccarlarla yaşamış olduğu çeşitli sorunların şirket ile üreticiler, tüketiciler ve tüccarlar arasında problemlerin yaşanmasına neden olmuştur. Bu tür sorunların yanı sıra şirketin kendi çalışanları ile ilgili sorunların da olduğu tespit edilmiştir. Şirketin bünyesinde görev yapan memurların yasadışı faaliyetlerinden dolayı meydana gelen problemlere neden olan önemli etkenden biri de memurun zimmetine para geçirmesi olmuştur. Bu bağlamda Halep Reji Başmüdürlüğü bünyesinde 1910 yılında faaliyet gösteren Menbiç Reji Memurluğu’nda meydana gelen yolsuzluk davası çalışmamızın ana konusunu oluşturmaktadır. Bilhassa Halep Reji Başmüdürlüğü’nün ve Menbiç Reji Memurluğu’nun kuruluş ve örgütlenme süreçleri, memur Mehmet Sabri Bey ile şirket arasında yaşanan dava neticesinde görülen muhakeme süreci başlıklar halinde ele alınmıştır. Zimmete para geçirme gerekçesiyle başlatılan dava sürecinde arşiv belgelerinden, vilayet salnamelerinden ve yazılı telif eserlerden istifade edilmiştir. Dava süreci incelenerek şirket görevlilerinin yasadışı faaliyetler karşısındaki davranış biçimleri ve tepkileri dikkate alınmıştır. Bu bağlamda şirketin ekonomik alandaki etkisinin yanı sıra yargı alanındaki konumu da tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Reji Şirketi,, Halep Reji Başmüdürlüğü,, Menbiç Reji Memurluğu,, Tütün,, Zimmet Davası,

Kaynakça

• Kaynakça.................................................................................................
• Arşiv Belgeleri....................................................................................................
• BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 28, Gömlek No:7..................................................................................................
• BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 60, Gömlek No: 13..................................................................................................
• BOA. A.) DVN. MKL. Dosya No: 82, Gömlek No: 7..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 4219, Gömlek No: 316355..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 851, Gömlek No: 63799..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 379, Gömlek No: 28388..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 125, Gömlek No: 9306..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 1917, Gömlek No: 143744..................................................................................................
• BOA. BEO. Dosya No: 3538, Gömlek No: 265298..................................................................................................
• BOA. HR. HMŞ. İŞO. Dosya No: 166, Gömlek No: 31..................................................................................................
• BOA, HR. İD, Dosya No: 290, Belge No: 50..................................................................................................
• BOA. DH. MKT. Dosya No: 597, Gömlek No: 12..................................................................................................
• BOA. DH. MKT. Dosya No: 1408, Gömlek No: 35..................................................................................................
• BOA. DH. MKT. Dosya No: 2069, Gömlek No: 25..................................................................................................
• BOA. DH. MTV. Dosya No: 21, Gömlek No: 14..................................................................................................
• BOA. DR. İD. Dosya No: 304, Gömlek No: 34..................................................................................................
• BOA. DH. ŞFR. Dosya No: 60, Gömlek No: 48..................................................................................................
• BOA. İ. DH. Dosya No: 1014, Gömlek No: 80014..................................................................................................
• BOA. İ. MMS. Dosya No: 169, Gömlek No: 22..................................................................................................
• BOA. MV. Dosya No: 235, Gömlek No: 75..................................................................................................
• BOA. MV. Dosya No: 165, Gömlek No: 11..................................................................................................
• BOA. ŞD. Dosya No: 2246, Gömlek No: 27..................................................................................................
• BOA, ŞD, Dosya No: 1522, Gömlek No: 10..................................................................................................
• BOA. ŞD, Dosya No: 1521, Gömlek No: 17..................................................................................................
• BOA. ŞD. Dosya No: 2246, Gömlek No: 29..................................................................................................
• BOA. Y. A. RES. Dosya No: 19, Gömlek No: 56..................................................................................................
• BOA, Y. A. RES, Dosya No: 4, Belge No: 70..................................................................................................
• Telif Eserler.................................................................................................
• ARICANLI, T. (1998). 19. Yüzyılda Anadolu’da Mülkiyet, Toprak ve Emek, KEYDER, Ç., TABAK, F. (Ed.), Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım içinde Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 131-142.
• ASLAN, D. (2005). Dünyada ve Türkiye’de Tütün Kontrolünde Yeni Bir Dönem Başladı: Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, 14(1): 1-24.
• AYGÜN, N. (2009) Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in Güney Kesiminde İktisadi Faaliyetler, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 6(23): 41-76.
• BALKAN, İ. (2011). Yine Kolcular Döndü Mü? Son Tütüncü Öldü Mü?, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. BAYDİLLİ, K. (2007). Nizam-ı Cedid, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (33), 175-178.
• BİNGÖL, S. (2005). Osmanlı Mahkemelerinde Reform ve Ceride-yi Mahakim’deki Üst Mahkeme Kararları, Tarih İncelemeleri Dergisi, XX(1): 19-38.
• BORATAV, K. (2005). Türkiye İktisat Tarihi (1908-2002), Ankara: İmge Kitapevi.
• ÇAĞA, T. (2011). Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından Transit Geçen Ticaret Gemilerinden Alınacak Resimlere Dair, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 54(1-4): 221-236.
• DAĞ, M. (2021). Hemavend Aşireti’nin Tütün Kaçakçılığı İddiaları ve Adana Reji İdaresi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(3): 1333-1344.
• DAĞ, M. (2021). XIX. Yüzyıl Sonlarında Reji İdaresi’nde Kayıt Dışı Ekonomi Davası: Bayburt Reji Memurluğu Örneği (1888-1909), Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28: 444-471.
• DEMİR, İ. (2017). Montrö Sözleşmesi’ne Göre Alınan Geçiş Ücretleri (Resim ve Haraçlar), Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu, VIII: 61-70.
• Demir, K. (2019). II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Basınında Tütün Tarımı ve Reji Şirketi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 22/41: 419-446.
• DIĞIROĞLU, F. (2007). Memalik-İ Osmaniye Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi – Trabzon Reji İdaresi (1883-1914), İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• EKİNCİ, M. F. (2008). Türkiye’nin Mali Tarihi, İstanbul: Platin Yayınları.
• ERTEM, B. (2011). Kaçakçılık ve Terör Sarmalında Tütün Savaşları, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• ELDEM, V. (1994). Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisâdî Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• GÜRDAMAR, E. (2019). Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tütün Politikaları. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Gündüz, A. Y. (2012), Osmanlı Devleti’nin Ekonomi ve Dış Borç Politikası, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2): 1-23.
• GÖZCÜ, A. ÇAKMAK, F. (2014). Osmanlı Toplumunda Tütün Merkezli Çatışma Alanı: Kolcular ve Ayıngacılar. Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün (217-244), İstanbul: Tarihçi Kitapevi.
• GÖKDEMİR, O. (1994). Aydın Vilayeti’nde Tütün Rejisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• GÖKÇEN, A. (1994). 1296 (1879) Tarihli Usul-i Muhakemat-ı Cezaiye Kanun-ı Muvakkatı, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(2): 203-288.
• KARACAKAYA, R. ÖZDEMİR, H. vd. (2007). Osmanlı Belgelerinde Ermenilerin Sevk ve İskânı (1878-1920), İstanbul: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• KARACA, A. (2007). Osmanlı İmparatorluğunda Reji ve Tütün Kaçakçılığında Trabzon Örneği: Bir Yabancı Sermaye Serüveni, GÜRSOY NASKALİ, E. (Ed.), Tütün Kitabı içinde İstanbul: Kitapevi, 56-85.
• KARAKÖSE, H. (2017). Halep’te Sosyal, Ekonomik ve Kültürel Durum (1876-1918 Yılları Arası), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(51): 289-301.
• KENANOĞLI, M. M. (2007). Nizamiye Mahkemeleri, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (33): 185-188.
• KESKİNKILIÇ, E. (1997). Osmanlı Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Kuruluşu, Gelişimi, Çalışması, Safhaları ve Osmanlı Devletine Etkileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi,: Ankara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• KOPAR, M. ve YOLUN, M. (2012). 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Borçlar Tarihine Bir Bakış, Hıstory Studıes Internatıonal Journal Of Hıstory, 4(1): 335-358.
• KÖKSAL, O. (1998). Adliye Örgütünün Problemleri ve Yapılması Gerekli Düzenlemelere Dair II. Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 9(9): 263-285.
• NESLİ, A. (2019). Tensikat-ı Adliyye: Mahkeme-i Temyiz Adlı Makale Bağlamında Mehmed Arif’in Temyiz Mahkemesi Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 1: 159-186.
• NOVİÇEV, A. D., (1979). Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, (Çev. Nabi Dinçer), Ankara: Onur Yayınları.
• MERCİMEK, H. V. (2007). “Türkiye’de Tütün”, GÜRSOY NASKALİ, E. (Ed.), Tütün Kitabı içinde, İstanbul: Kitapevi,139-154.
• OKTAR, T., ALAN, M. M. (2018). Reji şirketi Cibali Tütün Fabrikası İşçi Grevleri (1883-1925), Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 9(20): 28-38.
• OKTAR, T. (2007). “Osmanlı Devleti’nde Reji Şirketinin Kurulmasından Sonraki Gelişmeler”, GÜRSOY NASKALİ, E. (Ed.), Tütün Kitabı içinde, İstanbul: Kitapevi, 45-55.
• OĞUZ, Z. (2001), Osmanlı Devleti’nin Genel Borçları (Düyun-ı Umumiye İdaresi), Ankara: Gökkuşağı Kitabevi.
• ÖSEN, S. (2015). Osmanlı Devleti’nde Tütün Kaçakçılarıyla Mücadele: Niğde Örneği, SÜTAD, 38: 49-68.
• ÖZDEMİR, B. (2010). Osmanlı Devleti Dış Borçları, Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayınları.
• ÖZCAN, M. (2011). Düyun-ı Umumiye İdaresi’nin Kurulması ve Osmanlı İktisadı Üzerine Etkileri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• ÖZTÜRK, M., GÜVENSEN, A., ALTAY, V., ALTUNDAĞ, E., (2014). Tütünün Botaniksel Özellikleri Hakkında Genel Değerlendirme, MERCİMEK, H. V., AKÇİÇEK, İ. W. (Ed.), Mucizeden Belaya Yolculuk Tütün içinden, İstanbul: Tarihçi Kitapevi, 17-52.
• PAMUK, Ş. (1984). Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913), Ankara: Yurt Yayınları.
• SEYDİOĞULLARI, M. (2010). Dünyada ve Türkiye’de Tütünün Tarihçesi, Üretimi, Ticareti ve Temel Politikaları, GÜRSOY NASKALİ, E. (Ed.) Tütün Ve Tütün Kontrolü içinde, İstanbul: AVES Yayıncılık, 3-20.
• TURAN, A. (2021). Osmanlı Devleti’nde Ceza Muhakemesine Dair Hukuki Bir Düzenleme: Divan-ı Ahkâm-ı Adliye’ce Hazırlanan Muvakkat Talimatname (1869), Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 29(2): 1167-1211.
• TURİNAY, F. Y. (2021). 1879 Tarihli Ceza Muhakemesi Kanunu (Usul-i Muhakemat-ı Cezaiye Kanun-u Muvakkatı) Üzerine Bir İnceleme, Hacettepe Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(1): 169-228.
• ÜSKÜL, Z. (2019). Hüdavendigar Vilayeti’nde Tütüncülük ve Reji İdaresi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• YAMAN ÖZTÜRK, M., ERTÜRK KESKİN, N. (2013). Tütün Sektöründe Yabancı Yatırım: Reji Deneyimi Işığında Bugünü Anlamak, Çalışma ve Toplum Dergisi, 2: 91-118.
• YARDIMCI, E. (2017). Osmanlı’nın Tütün Çıkmazı: Reji’ye Karşı Toplumsal Muhalefet (1883-1925), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Muğla.
• YAVUZ ERLER, M., EDİNSEL, K. Samsun’da Tütün Üretimi (1788-1919), Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(18): 230-247.
• YAVUZ, E. (2017). Türk İktisat Tarihinde Erzincan (1923-1960), İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• YILMAZ, F. (2012). Tütün, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (Cilt 42), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1-4.
• YILGÜR, E. (2015). Roman Tütün İşçileri, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• YURTOĞLU, N. (2018), Türkiye Cumhuriyeti’nde Tütün Tekeli ve Sigara Fabrikalarının Tarihsel Gelişimi (1923-1950), Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5(17): 81-116.
• YÜCESOY, A. A. (2017). Şuray-ı Devlet (1868-1876), İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(2): 187-216.
• QUATAERT, D. (2017). Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direnişi 1881-1908, İstanbul: İletişim Yayınları.