ABD Konsolosluk Belgeleri Işığında Serbest Fırkanın Değerlendirilmesi

Yıl 2020, Sayı: 35, 457 - 492, 30.08.2020

Hakan Güngör

https://doi.org/10.14520/adyusbd.618777

Öz

Serbest Fırkanın
olaylı kısa ömrü, Türk siyasi tarihinde başarısız bir iki partili sisteme geçiş
denemesi olarak yerini almaktadır. Ancak partinin neden kurulduğu ve neden kapatıldığı
konusu geçmişten beri hem basın hem tarihçiler tarafından tartışılmaktadır. Bu
tartışmalar genel olarak üç ana başlık altında toplanmaktadır. Birincisi, Gazi
Mustafa Kemal’in bir an önce Türkiye’de çok partili demokrasiyi kurmak
istemesi, ancak İzmir olayları, yerel seçimler ve irtica yanlılarının partide
toplanması bu teşebbüsün erken olduğunu gösterince Gazi’nin bundan vazgeçtiği
iddiasıdır. İkincisi, Türkiye’nin girmiş olduğu ekonomik darboğazın ve buhranın
hafifletilmesi için Gazi kendi denetim ve kontrolünde bir parti kurmak
istediği, fakat parti kısa bir süre içinde onun kontrolünden çıkınca maddi ve
manevi desteğini çektiği fikridir. Sonuncusu ise Gazi’nin İsmet Paşa’nın gücünü
kırmak istemesi, nihayetinde bunun yanlış olduğuna ikna olmasıyla vazgeçmesi
üzerineydi. İzinli bir muhalefet partisi olarak ortaya çıkan SCF, iktidar ve
rejim için tehlikeli olarak görüldü. Çünkü SCF Genel Başkanı Fethi Bey ziyaret
ettiği yerlerde karışıklıklar çıkıyor, halkın iktidara karşı birikmiş olan
nefret ve öfkesinin patlamasına neden oluyordu. Sonuçta Fethi Bey, 17 Kasım
1930’da İçişleri Bakanlığına gönderdiği mektupta partinin kapatıldığını
bildirdi. SCF olaylarını yakından takip eden ABD İstanbul ve İzmir
Konsoloslukları, gelişmeleri sürekli ABD Dışişleri Bakanlığına rapor ettiler.
Bu raporlar ışığında, SCF’nin yeniden değerlendirmesi yapılacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Serbest Fırka, Gazi, Fethi Bey, Joseph Grew

Kaynakça

• Bursley, H. (11 Ağustos 1930). Konsolosluk Raporu. to Joseph C. Grew, State Department , Amerikan İzmir Konsolosluğu, Washington D.C.: National Archives.
• Papers Relating to Foreign Relations of the United States. (1923). “American Participation in the Lausanne Conference on Near Eastern Affairs.” volume II. Washington D.C.: Department of State.
• Grew, J. (11 Ağustos 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.
• Grew, J. (8 Eylül 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Department of State, Washington D.C.: National Archives.
• Grew, J. (3 Aralık 1930). Konsolosluk Raporu. to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.
• Grew, J. (24 Eylül 1930). Serbest Cumhuriyet Fırkasının Oluşumunu Çevreleyen Olaylar, Ek 1,, . to the Secretary of State, Washington D.C.: National Archives.
• Grew, J. (29 Ocak 1930). The Former Opposition. to the Secretary of State,, Washington D.C.: National Archives.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, “İçtima 4, Devre 3, İnkita: 5, 15.11.1930, celse1, C. XXII,” Meclis Tutanakları.
• TBMM, Zabıt Ceridesi, “1.11.1930, C.XXII,” Meclis Tutanakları.
• Akın, Ekim, 1930.
• Anadolu, Eylül, 1930.
• Cumhuriyet, Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, 1930.
• Hakimiyeti Milliye, Eylül, 1930.
• Hizmet (İzmir), Eylül, 1930.
• Vakit, Ağustos, Eylül, Ekim, Kasım, 1930.
• Yarın, Ağustos, 1930.
• Yeni Asır, Eylül, 19330.
• Atatürk, M. K. (1969). Nutuk: 1920-1927. Vol. II. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Aydemir, Ş. S. (1984). Menderes’in Dramı (1899-1969). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aydemir, Ş. S. (2007). Tek Adam: Mustafa Kemal 1922-1938. Vol. C. III. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ağaoğlu, A. (1950). Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: Nebioğlu Yayınevi.
• Bey, F. R. (1930). Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi, Ağustos 21.
• Grew, J. (1952).Turbulent Era: A Diplomatic Record of Forty Years; 1904-1945, vol. II. Boston: Houghton, Mifflin.
• Gordon, L. J. (1932). American Relations with Turkey, 1830-1930: An Economic Interpretation. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
• Ünlüönen, K. (1992). "Türkiye’de Ulaştırma Sektörünün Tarihi Gelişimi ." Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5: 331-351. Karaosmanoğlu, Y. K. (2012). Politikada 45 Yıl. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Koçak, C. (2006). Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lewis, B. (2007). Modern Türkiye’nin Doğuşu. Ankara: TTK Yayınları.
• Okyar, F. (1980). Üç Devirde Bir Adam. Edited by Cemal Kutay. İstanbul: Tercüman Yayınları.
• Orağlı, K. M. (1999). Yeni Türkiye. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Soyak, H. R. (2004). Atatürk’ten Hatıralar. Vol. 2. İstanbul: Yapı Kredi A.Ş.
• Toynbee, A. J. (1926). Turkey. Londra: Ernest Benn.
• Yetkin, Ç. (1982). Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı. İstanbul: Karacan Yayınları.