BRITISH ATTEMPTS TO INFILTRATE HALKEVLERI THROUGH CULTURAL ACTIVITIES -A CASE STUDY-

Yıl 2025, Sayı: 50, 770 - 805, 31.08.2025

Mustafa Murat Çay

https://doi.org/10.14520/adyusbd.1701028

Öz

In the peaceful environment that emerged after the end of the First World War, the existing rivalry among the former belligerents continued, and various actions were undertaken as part of this ongoing competition. Among the most significant of these were propaganda efforts. Unlike its rivals, Britain avoided openly using the term “propaganda” and instead pursued activities that it framed as cultural diplomacy, activities which, in practice, functioned as propaganda, through certain globally influential organizations. One such organization was the British Council. The British Council operated in Turkey between 1940 and 1950 under the name of the British Cultural Mission. As emphasized in many studies, the activities the British Council sought to expand globally often leaned toward propaganda and intelligence gathering. British foreign policy embraced the belief that cultural initiatives could serve as powerful tools under contemporary global conditions and that Britain could preserve its political and economic influence by acting on this conviction. In line with this perspective, the British Council was regarded as an instrument of British expansionism through cultural activities, implemented using particular methods that prioritized local circumstances across different regions. This article examines in detail some of the suspicious undertakings of the British Cultural Mission conducted through the People’s Houses and presents a conclusion based on this analysis. The primary sources are declassified documents from the Republican People’s Party (CHP) held in the Presidential Archives of the Republic of Turkey, along with records from the Turkish Diplomatic Archives of the Ministry of Foreign Affairs. Additional articles and books were also consulted.

Anahtar Kelimeler

British Council , British Cultural Mission , Halkevleri (People’s Houses) , Republican People’s Party

İNGİLİZLERİN KÜLTÜR FAALİYETLERİ VASITASIYLA HALKEVLERİNE SIZMA TEŞEBBÜSLERİ -BİR ÖRNEK OLAY İNCELEMESİ-

Öz

Birinci Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte oluşan barış ortamı içerisinde savaşın tarafları arasında mevcut rekabet devam etmiş, bu rekabet sırasında farklı aksiyonlar devreye alınmıştır. Bunlardan en önemlisi ise propaganda faaliyetleridir. İngiltere, rakiplerinden farklı olarak propaganda kavramından kaçınmış ve hegemonyasını genişletmek amacıyla kültürel diplomasi kavramı ile entegre ettiği ama gerçekte bir tür propaganda olan faaliyetlerini dünya çapında etkin olan bazı kuruluşlarla sürdürmüştür. Bu kuruluşlardan birisi de British Council’dir. British Council, 1940-1950 yıllarındaki faaliyetlerini Türkiye’de İngiliz Kültür Heyeti adı altında yürütmüştür. British Council’in dünya geneline yaygınlaştırmaya çalıştığı faaliyetleri ise hakkında yapılan birçok çalışmada da vurgulanmış olduğu üzere aslında birer propaganda ve istihbarat faaliyeti eğilimi göstermektedir. İngiliz dış politikası, dönem itibariyle dünya genelindeki mevcut şartlarda kültürel faaliyetlerin etkin bir silah olabileceği ve bu inançla çalışıldığı takdirde siyasi ve iktisadi gücün Britanya Krallığında kalabileceği anlayışını benimsemiştir. Bu anlayışla beraber British Council, dünyanın farklı bölgelerinde yerel şartları önceleyerek spesifik metotlarla yürüteceği kültürel faaliyetlerle İngiliz yayılmacılığında bir enstrüman olarak değerlendirilmiştir. Bu makalede İngiliz Kültür Heyeti’nin, Halkevleri üzerinden yürütmeye çalıştığı bazı şüpheli faaliyetler, detaylı bir şekilde incelenerek bir sonuca ulaşılmıştır. Temel kaynak olarak Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Arşivi bünyesinde yer alan ve gizliliği kaldırılmış Cumhuriyet Halk Partisi evrakları ile Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi kayıtları esas alınmıştır. Bunun yanı sıra diğer makale ve kitaplardan da yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

British Council , İngiliz Kültür Heyeti , Halkevleri , Cumhuriyet Halk Partisi

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA, Kutu: 101 Gömlek: 11 Sıra: 18; Kutu: 101 Gömlek: 9 Sıra: 1; Kutu: 1017 Gömlek: 920 Sıra: 2; Kutu: 1017 Gömlek: 921 Sıra: 2; Kutu: 1018 Gömlek: 922 Sıra: 1; Kutu: 1018 Gömlek: 923 Sıra: 1; Kutu: 1019 Gömlek: 924 Sıra: 3; Kutu: 104 Gömlek: 12 Sıra: 10; Kutu: 1063 Gömlek: 1080 Sıra: 1; Kutu: 107 Gömlek: 107 Sıra: 19; Kutu: 107 Gömlek: 81 Sıra: 15; Kutu: 108 Gömlek: 26 Sıra: 11; Kutu: 109 Gömlek: 67 Sıra: 6; Kutu: 1212 Gömlek: 25 Sıra: 2; Kutu: 93 Gömlek: 101 Sıra: 20; Kutu: 94 Gömlek: 23 Sıra: 8; Kutu: 97 Gömlek: 107 Sıra: 18; Kutu: 98 Gömlek: 33 Sıra: 16
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA) TDA, Kutu: 37092 Gömlek: 148864 Sıra: 89; Kutu: 88442 Gömlek: 321198 Sıra: 313; Kutu: 88442 Gömlek: 321198 Sıra: 315.
• Gazeteler Cumhuriyet Gazetesi, 5 Temmuz 1943, Nu: 6784; 18 Kasım 1944, Nu: 7274; 5 Kasım 1944, Nu: 7260. Hakikat Gazetesi 3 Kasım 1940, Nu: 104. Son Posta Gazetesi, 30 Ocak 1938, Nu: 2695. Tanin Gazetesi, 5 Kasım 1944, Nu: 4454-426); 6 Eylül 1945, Nu: 4454-727. Ulus Gazetesi, 7 Haziran 1942; 6 Eylül 1945; 6 Kasım 1945; 30 Mart 1946. Vakit Gazetesi, 5 Kasım 1944, Nu: 9624; 15 Haziran 1944, Nu: 9457; 30 Mart 1946, Nu: 10127. Vatan Gazetesi, 7 Haziran 1942, Nu: 599.
• Ağaoğlu, S. (1975). Bir ömür böyle geçti. İstanbul: İshak Basımevi.
• Altınçağ, Kazım Sevinç, “Türk-İngiliz Endüstri Sergisi.” Tanin, 6 Eylül 1945, (4454-727).
• Aral, A. E. (2014). Kültür Propagandasından Kültürel Diplomasiye: British Council'in Türkiye'deki Faaliyetlerinin 1940-1950 ve 2005-2014 Dönemlerinde Karşılaştırmalı İncelemesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Arıkan, Z. (1999, Mart). “Halkevlerinin Kuruluşu ve Tarihsel İşlevi.” Atatürk Yolu Dergisi, 6(23): 261-281.
• Arslanbenzer, H. (2020). Bir Siyaset Enstrümanı Olarak Batı Avrupa Kültür Politikaları: British Council Örneği. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Atabay, M. (2022). “İngiliz Kültür Heyeti’nin Çanakkale’deki Faaliyetleri.” Journal of Anglo-Turkish Relations, 3(1): 69-77.
• Atatürk'ün söylev ve demeçleri II (1997). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yay.
• Babaoğlu, R. (2019). “British Council, Köy Enstitüleri ve Savaş Ortamında Kültürel Diplomasinin Yollarını Aramak.” Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIV (1): 23-48.
• Balım Kınay, H. (2023). “British Council ve Türkiye'deki İngilizce Öğretim Faaliyetleri.” Journal of Anglo-Turkish Relations, 4(1): 76-99.
• Beeley, H. (1971). “The Changing Role of British Internnational Propaganda.” The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 398 (1): 124-129.
• Berridge, G. R. (2009). British diplomacy in Turkey, 1583 to the present. Leiden: Martinus Nijhoff Publishers. Doğan, O., ve Işık, G. (2024). “Türkiye’de İngiliz Kültürel Diplomasi Varlığı: British Council.” Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 12(1): 1-36.
• Donaldson, F. (1984). The British Council, the first fifty years. London: Jonathan Cape Ltd.
• Duman, M. (2018). “II. Dünya Savaşı Sonrasında Dış Politika Doğrultusunda Gelişen Kültürel Bir İttifak: Halkevleri ve İngiliz Kültür Heyeti.” Akademik İzdüşüm Dergisi, 3(3): 57-73.
• Fisher, A. (2009), A story of engagement the British Council 1934-2009. Counterpoint, British Council, 75 Years of Cultural Relations.
• Kabagöz, M. C. (2024). “Bir Akademik Literatür Tartışması: Halkevleri Neden ve Nasıl Araştırılmalı?” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 40 (109): 239-274.
• Kara, A. (2023), “Çukurova Bölgesinde Yaygın Eğitime Bir Örnek: Adana Halkevi ve Halkodalarının Okuma ve Yazma Faaliyetleri”, Osmaniye ve Çevresinin İşgalden Kurtuluşunun 100. Yılı Uluslararası Sempozyumu, Ankara.
• Koç, E. Ö., ve Önal, R. Ç. (2021). “1940'lı Yıllarda İngiliz Kültür Heyeti'nin Ankara'da Açtığı Kültürel Propaganda Sergileri.” Ankara Araştırmaları Dergisi, 9(1): 109-151.
• Malkoç, E. (2019). “1940'lı Yıllarda British Council/İngiliz Kültür Heyeti’nin Halkevleri Üzerinden Türkiye Etkinlikleri.” Türk İnkılâp Tarihi Yıllığı (1): 1-21.
• Özer, İ. (2010). “İngiliz Kültür Heyeti (British Council) ile Halkevleri Arasındaki Kültürel Münasebetler (1939-1950).” Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 14(2): 95-138.
• Özmen, Ş. (2009). Türk-İngiliz İlişkilerinde Restorasyon Dönemi (1926-1939). Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta.
• Öztürk, C. ve Fındıkçı, İ. (2011). Prof. Dr. Yahya Akyüz ile Onun Türk Eğitim Tarihiyle Özdeşleşen Yaşamı ve Eğitim Görüşleri Üzerine Söyleşi. Prof. Dr. Yahya Akyüz'e Armağan Türk Eğitim Tarihi Araştırmaları, Eğitim ve Kültür Yazıları. Ankara: Pegem Akademi.
• Parsons, A. (1984). “Vultures and Philistines: British Attitudes to Culture and Cultural Diplomacy.” International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), 61(1): s. 1-8.
• Sekban, Ş. (2021). Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Yıllarında İzmir’de Spor Yaşamı (1923-1938). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
• Taylor, P. M. (1978). “Cultural Diplomacy and the British Council: 1934-1939.” British Journal of International Studies, 4(3): 244–265.
• Yavuz, N. ve Kara, A. (2018), “1940-1951 Yılları Arasında Gaziantep'te Açılan Halkodalarının Okuma-Yazma Faaliyetleri”, Uluslararası Gaziantep Tarihi Sempozyumu”, Gaziantep.
• https://warwick.ac.uk (Erişim Tarihi: 21 Şubat 2025)
• https://www.britishcouncil.org. (Erişim Tarihi: 11 Ocak 2025)
• https://www.cia.gov. (Erişim Tarihi: 20 Şubat 2025)