Türk Siyasi Tarihinde “Dörtlü Takrir” ve Takrire Kaynaklık Etmesi Bakımından Serbest Cumhuriyet Fırkası

Yıl 2021, Cilt: 7 Sayı: 2, 718 - 737, 31.07.2021

Ömer Ali Keskin

https://doi.org/10.31592/aeusbed.907285

Öz

Dörtlü Takrir, Cumhuriyet dönemi siyasi tarihi ve demokrasi hayatı için önemli bir belgedir. Bu belge Türk siyasi hayatının ve demokrasi mücadelesinin bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu belgenin ortaya çıkmasına etki eden siyasi geçmiş içinde birçok önemli etken vardır. Bunlar arasında Serbest Cumhuriyet Fırkası ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalışma başlı başına “dörtlü takrir”i ele almaz. Tük demokrasi hayatının önemli başlıklarından sayılan ve Cumhuriyet dönemi siyasi tarihinde bir dönüm noktası olarak değerlendirilen Serbest Cumhuriyet Fırkası’nı, “dörtlü takrir”in kendi içinde barındırdığı felsefesi bakımından, ona referans olması yönüyle değerlendirir. Dörtlü Takrir, 1945 yılının demokratikleşme hamlesi olarak üzerinde çokça düşünülen ve yazılan bir konu olmuştur. Dörtlü Takrir”in kendi içinde oluşturduğu bütünlük ve amacına dayanak yaptığı gerekçeleri ayrı ayrı öneme sahiptir. Fakat bunlardan dikkate değer bir referans olarak verilen Serbest Cumhuriyet Fırkası bu bakımdan ayrıca değerlendirilmesi gereken bir konudur. Zira SCF, 1930 yılında içinde bulunulan siyasi iklim bakımından çok önemli bir girişim ve buna bağlı olarak yapılması düşünülen değişimin en somut hamlesidir. Bu hamle, planlanan değişimdeki ana unsurların durumlarının analizinde, siyasi dönüşümün gerçekleştirilebilme olanağının anlaşılmasında, daha da önemlisi toplumun bu yeni hamleye karşı vereceği tepki, oluşturacağı yaklaşımın ölçülmesinde ve böylece yapılması düşünülen siyasi açılımın yönünün tayininde kilit rol oynayan bir konuma sahiptir. SCF bu yeni yaklaşımla ortaya çıkabilecek verilerin görülmesini sağlaması bakımından “Dörtlü Takrir”e kaynaklık eden tarihsel bir anahtar niteliğine haizdir. Çalışmada, nitel çalışma esasları çerçevesinde, dönemin ana kaynakları, gazeteler, Meclis Zabıtları ve konuya dair tetkik eserlerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Dörtlü Takrir, Serbest Cumhuriyet Fırkası, Türk Siyasi Tarihi, Türk Demokrasi Tarihi

Kaynakça

• TBMM Zabıt Ceridesi: Dönem 3, Cilt 20, İctima 3, İnikat 80, 17.06.1930, ss. 272-273. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d03/c020/tbmm03020080.pdf (15.02.2021 tarihinde erişilmiştir.).
• TBMM Zabıt Ceridesi: Dönem 3, Cilt 21, İctima 3, İnikat 82, 25.IX.1930, ss. 9-24). https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d03/c021/tbmm03021082.pdf (13.02.2021 tarihinde erişilmiştir.).
• TBMM Zabıt Ceridesi: Dönem 3, Cilt 21, İctima 3, İnikat 84 (I. Celse), 2.X.1930, ss. 34-53. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d03/c021/tbmm03021084.pdf (16.02.2021 tarihinde erişilmiştir.).
• TBMM Zabıt Ceridesi: Dönem 3, Cilt 22, İctima 4, İnikat 1, 1.XI.1930, ss. 2-3. https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d03/c022/tbmm03022001.pdf (16.02.2021 tarihinde erişilmiştir.).
• Cumhuriyet. 9 Ağustos 1930 ; Cumhuriyet. 10 Ağustos 1930 ; Cumhuriyet. 11 Ağustos 1930.
• Cumhuriyet. 10 Eylül 1930 ; Cumhuriyet. 2 Teşrinisani 1930 ; Cumhuriyet. 17 Teşrinisani 1930.
• Cumhuriyet. 18 Teşrinisani 1930 ; Cumhuriyet. 13 Haziran 1945.
• İkdam; Cumhuriyet İçin Halk İçin. 2 Kanunuevvel 1929.
• İkdam; Cumhuriyet İçin Halk İçin. 5 Kanunuevvel 1929.
• Milliyet. 6 Kanunuevvel 1929 ; Milliyet. 23 Şubat 1930 ; Milliyet. 8 Ağustos 1930.
• Milliyet. 9 Ağustos 1930 ; Milliyet. 16 Teşrinisani 1930 ; Milliyet. 17 Teşrinisani 1930.
• Son Posta. 17 Teşrinisani 1930 ; Vatan. 18 Temmuz 1946.
• Fethi Bey iki tavsiye arasında mütereddit kaldı (1930, Teşrinisani 17). Son Posta, s. 1.
• Fethi Bey Manisada (1930, Eylül 9). Cumhuriyet, s. 1.
• Fethi Bey yeni bir fırka yapıyor; Yeni bir siyasi fırka teşekkül ediyor (1930, Ağustos 9). Cumhuriyet, s. 1.
• Fethi Bey’in fırka teşkilatına beyannamesi (1930, Teşrinisani 18). Cumhuriyet, s. 1.
• Fethi Bey’in nutku (1930, Eylül 8). Cumhuriyet, s. 1,3.
• Gazi Hz’nin Nadi Beye cevabı (1930, Eylül 10). Cumhuriyet, ss. 1-2.
• Günün meselesi: Muhalif fırka nasıl dağıldı (1930, Teşrinisani 18). Cumhuriyet, s. 1.
• İktisadi buhran hakkında rapor (1929, Kanunuevvel 2). İkdam; Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1. İngiliz Lirası dün de bir hayli farklı yükseldi (1929, Kanunuevel 5). İkdam; Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1.
• İngiliz Sterlini borsada hiç görülmemiş bir terffü gösterdi (1929, Kanunuevvel 2). İkdam; Cumhuriyet İçin Halk İçin, s. 1.
• İsmet Paşa Hz.nin beyanatından (1930, Ağustos 10). Cumhuriyet, s. 1.
• İstikraz teklifleri (1930, Mayıs 5). Cumhuriyet, s. 1.
• İzmir’de kanlı nümayişler (1930, Eylül 6). Cumhuriyet, s. 1, 4.
• M. Meclisinin gece yarısından sonraya kadar süren ictimaında çok hararetli ve mühim münakaşalar yapıldı (1930, Teşrinisani 16), Milliyet, s. 1.
• Meclis açıldı, Gazi söyledi (1930, Teşrinisani 2). Cumhuriyet, s. 1,4.
• Paramızı korumak için Millet Meclisince kabul edilen kanunun dünden itibaren tatbikine başlandı (1930, Şubat 23). Milliyet, s. 1.
• Paramızın son günlerdeki temevvücü üzerine hükümet kati tedbirler aldı (1929, Kanunuevvel 6). Milliyet, s. 1. Parti grubunda mühim bir toplantı: Celal Bayar ile üç arkadaşının önergeleri (1945, Haziran 13). Cumhuriyet, s. 1.
• Serbes Fırka dağıldı, Serbes Fırka feshedildi. Merkez Hey’eti fırkanın infisahına karar verdi (1930, Teşrinisani 17). Cumhuriyet, s. 1.
• Sükunet iade edildi (1930, Eylül 7). Cumhuriyet, s. 1.
• Vaziyeti yalnız memleket menafi cephesinden görecek, tenkit edecek, yalnız hakikatin yürümesini isteyecek bir muhalefet bu gün iktidar mevkiinde bulunanların çekineceği bir kuvvet olmaz. Çünkü onların da hedefi hakikatin kendisidir (1930, Ağustos 9). Milliyet, s.1.
• Yeni fırka hakkında beyanat: Her şeyden evvel müzmin hale gelen iktisat buhranına çare bulacağız, Meclis’te hükümeti açıkça tenkit edeceğiz (1930, Ağustos 10). Cumhuriyet, s. 1.
• Yeni fırka ve Gazi Hz’nin fikirleri (1930, Ağustos 11). Cumhuriyet, s.1,4.
• Akşin, S. (1988). “Demokrat Parti’nin Kurulması”, Tarih ve Toplum, c.9, s.58, İletişim Yayıncılık, İstanbul, ss.269-271.
• Aydemir, Ş. S. (2007). Menderes’in dramı 1899-1960. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• DP belgeleri (1988). Tarih ve Toplum, 9(58), 264-268.
• DP belgeleri: Dörtlü Takrir (1988). Tarih ve Toplum, 9(58), 264-265.
• Goloğlu, M. (2013). Türkiye Cumhuriyeti tarihi-IV demokrasiye geçiş 1946-1950. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Goloğlu, M. (1972). Türkiye Cumhuriyeti tarihi-I devrimler ve tepkiler (1924-1930). Ankara: Turhan Kitabevi.
• Güneş, G. ve Akdağ, M. (2013). Çok partili yaşama geçiş sürecinde Adnan Menderes’in Aydın ilindeki siyasi faaliyetleri (1946-1950). Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIII (27-Güz), 185-224.
• İnan, S. (2006). Muhalefet yıllarında Adnan Menderes. Ankara: Liberte Yayınları.
• Keskin, Ö. A. (2018). Tek Parti döneminde bir asker, devlet adamı ve siyasetçi: İbrahim Şükrü Sökmensüer. Doktora Tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
• Keskin, Ö. A. (2021). 1929 dünya ekonomik buhranına değinmesi bakımından Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal Atatürk'ün TBMM açış konuşmaları (1929-1933). A. Ç. Ceylan, F. Özbay, Z. Özomay ve M. B. Kurt (Ed.), Sosyal ve beşeri bilimlerde araştırma ve değerlendirmeler (Cilt 2) içinde (ss. 549-574). Ankara: Gece Kitaplığı.
• Koçak, C. (2006). Belgelerle iktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mahmut Bey (1930, Ağustos 8). Cihan buhranından kurtulmanın ameli çareleri”, Milliyet, 8, s. 1.
• Okyar, O. ve Seyitdanlıoğlu, M. (1999). Fethi Okyar’ın Anıları: Atatürk, Okyar ve çok partili Türkiye. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tuncay, S. (2000). Parti İçi demokrasi ve Türkiye. Ankara: Gündoğan Yayınları.
• Uran, H. (2017). Meşrutiyet, Tek Parti, çok parti hatıralarım (1908-1950). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Yunus Nadi (1930, Eylül 9). Fethi B’in Nutku. Cumhuriyet, ss. 1-2.
• Yunus Nadi (1930, Eylül 9). Açık Mektup: Reisicumhur Gazi M. Kemal Hz.ne. Cumhuriyet, s. 1.
• Demokratlar Kulübü (2021). Dört’lü Takrir. https://demokratlarkulubu.blogspot.com/2013/06/dortlu-takrir-7-haziran-1945-2013-68yl.html. adresinden 10.01.2021 tarihinde erişilmiştir.
• İnsan Hakları Dairesi Başkanlığı (2021). Birleşmiş Milletler Antlaşması. https://inhak.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2212020141836bm_01.pdf adresinden 14.01.2021 tarihinde erişilmiştir.