KÛFELİLERİN AZLETTİRDİĞİ VALİ: SAÎD B. EL-ÂS

Yıl 2021, Sayı: 9, 64 - 88, 23.12.2021

Recep Tayyip Gedikli

Öz

Saîd b. el-Âs, Kureyş’in saygın kabilelerinden Ümeyyeoğullarına mensuptur. Müşrik olan babası el-Âs’ın Bedir Savaşı’nda öldürülmesiyle yetim kalmış ve akrabası Hz. Osman’ın himayesinde büyümüştür. Saîd’in önemli bir aktör olarak tarih sahnesine çıkışı da Hz. Osman zamanında gerçekleşmiştir. Bu dönemde, yönetilmesi zor bir şehir olan Kûfe’ye vali tayin edilen Saîd, dört buçuk yıllık görevi boyunca Kûfe halkıyla iyi geçinmeye çalışmıştır. Bu dönemde Horasan seferine çıkan ve Kazvîn’i imar eden Saîd, görevinin sonlarına doğru Kûfelilerin şiddetli eleştirilerine maruz kalmıştır. Nihayetinde Kûfe ileri gelenleri tarafından önce Saîd’e, daha sonra ise bizzat Halife Hz. Osman’a karşı muhalif bir hareket başlatılmıştır. Hz. Osman’ın valilerini huzuruna davet ettiği esnada harekete geçen Kûfeli muhalifler, valilik makamını ele geçirmiş ve Kûfe’ye dönen valileri Saîd’in şehre girmesine engel olmuşlardır. Yaşanan olayların ardından Hz. Osman, Kûfelilerin isteği üzerine Saîd’i valilikten azletmiştir. Hz. Osman idaresinin aldığı en ağır siyasî darbe olan bu olay, İslâm tarihinin üzerinde durulması ve düşünülmesi gereken önemli olaylardandır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Saîd b. el-Âs, Hz. Osman, Kûfe, el-Cere‘a

Kaynakça

• Akarsu, Murat. Kabile Bürokrasisi ve Hz. Osman (Katline Sessiz Kalınan Halife). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi – 2 (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat Yayınları, 2015.
• Apak, Adem. Erken Dönem İslâm Tarihinde Asabiyet. İstanbul: Ensar Neşriyat Yayınları, 2016.
• Apak, Adem. “Hz. Osman’ın Hilafeti Döneminde Ümeyyeoğulları’nın Devlet İdaresindeki Yeri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (Ocak 1998), 487-521.
• Ayar, Kenan. “Mâlik b. el-Hâris el-Eşter’in İlk Dönem Siyasi Hadiselerdeki Rolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/4 (2005), 37-93.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Muâviye bin Ebî Süfyân. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2014.
• Azimli, Mehmet. Dört Halifeyi Farklı Okumak – 3 (Hz. Osman). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö. 279/892-93). Ensâbü’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr ve Riyâd Ziriklî. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö. 279/892-93). Fütûhu’l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri). çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bilge, Mustafa L. “Âmül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/99. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Dûrî, Abdulazîz. İlk Dönem İslâm Tarihi -bir önsöz-. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016.
• Gedikli, Recep Tayyip. Hz. Osman Taraftarı Saîd b. el-Âs: Hayatı, Kişiliği ve İslâm Tarihindeki Yeri. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö. 240/854-55). et-Târîh (İlk Kronolojik İslâm Tarihi). çev. Ömer Sabuncu ve Mahmut Sabuncu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed (ö. 463/1071). el-İstîâb fî Marifeti’l-Ashâb. thk. Ali Muhammed el-Bicâvî. 4 cilt. Beyrut 1413/1992.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed (ö. 320/932). el-Fütûh (Fetihler). çev. Mehmet Cevher Caduk. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• İbn Ebû Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah b. Ebî Dâvûd Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî (ö. 316/929). Kitâbü’l-Mesâhif (Kur’an’ın Kitaplaşması). çev. Abdülkadir Karakuş. An-kara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî (ö. 327/938). Kitâbu’l-Cerh ve’t-Ta‘dîl. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1372/1953.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr (ö. 245/860). el-Muhabber (Arap Kültürü). çev. Adem Apak ve İsmail Güler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852/1449). el-İsâbe fî Temyîzi’s-Sahâbe (Sahâbe-i Kirâm Ansiklopedisi). çev. Naim Erdoğan. 4 cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (ö. 852/1449). Tehzîbü’t-Tehzîb. 15 cilt. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ (ö. 774/1373). el-Bidâye ve’n-Nihâye (Büyük İslâm Tarihi). çev. Mehmet Keskin. 15 cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1994.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889). el-İmâme ve’s-Siyâse (Hilafet ve Siyaset). çev. Cemalettin Saylık. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889). el-Maârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1981.
• İbn Sa’d, Muhammed b. Sa’d b. Menî el-Hâşimî el-Basrî (ö. 230/845). Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr. 11 cilt. çev. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2019.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (ö. 630/1233). el-Kâmil fi’t-Târîh (İslâm Tarihi). çev. Ahmet Ağırakça. 11 cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed (ö. 630/1233). Üsdü’l-Ğâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 1433/2012.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebîr b. Muhammed el-Hasenî el-İdrîsî. et-Terâtîbu’l-İdâriyye (Hz. Peygamber’in Yönetimi). çev. Ahmet Özel. 2 cilt. İstanbul: İz Yayınları, 2012.
• Kılıç, Ünal. Peygamber ve Dört Halife Günlerinde Şehir Yönetimi ve Valilik. Konya: Yedi-veren Yayınları, 2004.
• Kılıç, Ünal. “Kûfelilerin Hz. Osman’a Muhalefet Etmelerinin Sebepleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2002), 239-260.
• Kılıç, Ünal. Mervan b. el-Hakem. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Külekçi, Cahit. İslâm Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri (Hulefâ-i Râşidîn ve Emevîler Dönemi). İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2012.
• Lambton, Ann Katharine Swynford ve Hillenbrand, Robert M. “Qazvin (Kazwīn)”. Historic Cities of the Islamic World. ed. Clifford Edmund Bosworth. 429-436. Leiden: Brill, 2007.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Taberistan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/322-323. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri (İslâm Öncesinden Abbâsîlere Kadar). Ankara: TDV Yayınları, 2015.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Osman. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Söylemez, M. Mahfuz. Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Söylemez, M. Mahfuz. “Hz. Osman Dönemindeki Ekonomik Krizin Garnizon Kentlere Etkisi - Kûfe Örneği”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (Haziran 2003), 63-86.
• et-Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî el-Bağdâdî (ö. 310/923). Târihu’t-Taberî. çev. Cemalettin Saylık. 5 cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019/2020.
• Tekineş, Ayhan. “Saîd b. Âs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/549. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Terzi, M. Zeki. Hz. Peygamber ve Hulefâ-i Râşidîn Döneminde Askerî Teşkilât. İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
• Tüfenk, Hilal. Fethinden Büveyhiler’e Kadar Kazvin Tarihi (24-323 / 644-934). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Eslemî el-Medenî (ö. 207/823). Kitâbu’l-Meğâzî (Hz. Peygamber’in (s.a.s) Savaşları). thk. Marsden Jones. çev. Musa K. Yılmaz. 3 cilt. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2014.
• Yahaya, Mahayudin Hj. “Kûfelilerin Miladi VII. Yüzyılın Ortalarındaki Siyasi Muhalefetleri”. çev. Ünal Kılıç. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2002), 229-238.
• el-Ya‘kûbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh (ö. 292/905). Târîhu’l-Ya‘kûbî. thk. Muhammed Sâdık Bahrülulûm. 3 cilt. Necef: Menşûratü’l Mektebetü’l Hayderiyye ve Metbe‘atuha, 1384/1964.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh (ö. 626/1229). Mu'cemü'l-Büldân. 5 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî (ö. 748/1348). Siyeru A‘lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1417/1996.
• Zetterstéen, Karl Vilhelm – [Çağatay, Neşet]. “Saîd”. İslâm Ansiklopedisi. 10/80-81. İstanbul: MEB Yayınları, 1967.