GAZÂLÎ’DE TANRI-EVREN İLİŞKİSİ

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 13, 109 - 144, 31.12.2023

Osman Elmalı , Ahmet Bingöl

Öz

Tanrı-evren ilişkisi felsefe tarihi açısından en temel tartışmalardan birisidir. İnsan, var olduğu andan itibaren hem tabiatın hem kendisinin hem de Tanrı’nın neliği konusunda düşünmüştür. Bunun için birçok varoluş teorisi ortaya konulmuştur. Din felsefesi bağlamında birçok Tanrı tasavvuru teizm, deizm, ateizm, panteizm, panenteizm dile getirilmiştir. Çünkü varlık ve varoluş Tanrı kavramı çerçevesinde değerlendirilmiştir. Önemli bir İslam filozofu olan Gazâlî, Tanrı-evren ilişkisi bağlamında kafa yormuştur. Gazâlî, bu ilişkiyi Tanrı’nın evreni yarattığı düşüncesi çerçevesinde ele almıştır. Ona göre her şeyi Tanrı yaratmıştır. O tektir, ezeli ve ebedidir. Onun eşi ve benzeri yoktur. Onun sıfatları vardır ve yaratma onun kudret ve iradesinin bir neticesidir. Gazâlî, evren kavramını ise daha çok Tanrı’nın varlığını ve mahiyetini ortaya koymakta ve temellendirmekte kullanmıştır. Bundan dolayı ona göre evren, basit bir delil olmanın ötesinde Tanrı’nın varlığına delalet ettiği için, büyük bir öneme sahiptir. Gazâlî evrenden bahsederken evrenin Tanrı’nın bir fiili olduğunu ifade etmiştir. Fiil ise sonradan meydana geldiği için o, evrenin ezeli olamayacağını söylemiştir. Ebedi olup olamayacağı ise Tanrı’nın takdiridir. Gazâlî, Tanrı-evren ilişkisini ise fail ve fiil ilişkisi bağlamında değerlendirir. Tanrı’nın evren ile olan ilişkisi yaratma, nübüvvet ve mucize kavramları çerçevesinde şekillenir. Bu çalışma Gazâlî’nin Tanrı-evren ilişkisi hakkındaki düşüncesini bu kavramlar çerçevesinde felsefi bir bakış açısıyla ele almayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gazâlî, Tanrı-Evren, Yaratma, Nübüvvet, Mucize

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. Nübüvvet Meselesi Üzerine. Ankara: Birleşik Yayıncılık, 1992.
• Akgün, Tuncay. “Gazâlî’ye Göre Yaratma”. Dini Araştırmalar Dergisi 14/38 (Ocak-Haziran 2011).
• Akgün, Tuncay, Gazâlî ve İbn-i Rüşd’e Göre Yaratma. Ankara: Akçağ Yayınları, 2013.
• Aristoteles. Gökyüzü Üzerine. trc. Saffet Babür. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 1997.
• Aydın, Hasan. “Gazzâlî ve İbn Rüşd’e Göre Mucize”. Kelam Araştırmaları 6/2, (2008).
• Aydın, Hüseyin. İlim Felsefe ve Din Açısından Yaratılış ve Gayelilik. Ankara: DİB Yayınları, 1991.
• Aydın, Salih. İslam Düşüncesi-IV Felsefe. İstanbul: Külliyat Yayınları, 2016.
• Bahçe, Kemal. İmam-ı Gazali ve Nübüvvet Anlayışı. Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2008.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. el-Beyân ‘ani’l-fark beyne’l-mu’cizât ve’l-kerâmât ve’l-hiyel ve’l-kehâne ve’s-sihr ve’n-nârincât. Beyrut: Nşr. Richard J. Mccarthy, 1958.
• Barlak, Muzaffer. Kelâm’da Nübüvvet Tartışmaları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Bavinck, Herman. Reformed Dogmatics: God and Creation. Ed. John Bolt, trans: John Vriend. Michigan: Baker Academic, 2004.
• Bulut, Halil İbrahim. Nübüvvetin İspatında Mucize. Ankara: Araştırma Yayınları, 2016.
• Cevâdî, Muhsin. Akıl Terazisinde Vahiy ve Nübüvvet. trc. Sedat Baran. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2012.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 31 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/yaratma#1
• Çakır, Yusuf. Gazali’ye Göre Yaratma. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, 2006.
• Düzgün, Şaban Ali. Nesefî ve İslam Filozoflarına Göre Allah-Âlem İlişkisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• El-İsfahani, Râgîb. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. trc. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• Erdem, Engin. İlâhî Ezelilik ve Yaratma Sorunu. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi 2006.
• Evans, C. Stephen & Manis, R. Zachary. Din Felsefesi İman Üzerine Rasyonel Düşünme. trc. Ferhat Akdemir. Ankara: Elis Yayınları, 2010.
• Fahri, Macit. “İslam’da Allah’ın Varlığının Geleneksel Kanıtları”. trc. Mehmet Dağ. A.Ü.İ.F Dergisi, 25 (1981).
• Farabi. El-Medinetü’l Fâzıla. trc. Nafiz Danışman. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Gazâlî. Akaidin Esasları (Kavaidü’l Akaid). trc. Sedat Şeran. İstanbul: Dua Yayıncılık, 2016.
• Gazâlî. Dinde Kırk Prensip (El-Erbaîn Fi Usûliddin). trc Abdulhalık Duram. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2010.
• Gazâlî. El-munkızu min-ad-Dalâl. Trc. Hilmi Güngör. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• Gazâlî. Felsefenin Temel İlkeleri (Makâsıdu’l-Felâsife). trc. Cemaleddin Erdemci. Ankara: Vadi Yayınları, 2002.
• Gazâlî. Filozofların Tutarsızlığı (Tehafütü’l-Felâsife). trc. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2009.
• Gazâlî. Ehli İçin (el-Maznûnu Bihî ‘Alâ Gayri Ehlihî). trc. Muammer Esen. Ankara: Araştırma Yayınları, 2005.
• Gazâlî. Hakikat Bilgisine Yükseliş (Meâricü’l-Kuds). 3. Baskı trc. Serkan Özburun. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Gazâlî. İtikadda Orta Yol (el-İktisâd fi’l-İ’tikâd). trc. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazâlî. Kur’an Mucizeleri, (Cevahir’ul Kur’an). trc. Abdulhalik Duram. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2011.
• Gazâlî. Mi’yâru’l-İlm (İlmin Ölçütü). trc. Ali Durusoy-Hasan Hacak. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2013.
• Gazâlî. Vasiyetnâme. trc. Ahmet Faik Arslantürkoğlu. İstanbul: Sahaflar Kitap Sarayı, (?).
• Gazâlî. Yaratılış Hikmetleri (el-Hikme fî Mahlukatillah). trc. Mehmet Akıncı. İstanbul: Nefes Yayınları, 2014.
• Goodman, Lenn E.. “Ghazâlî’s Argument Creation (I)”. International Journal of Middle East Studies 2/1, 1971.
• Gölcük, Şerafettin. Toprak, Süleyman. Kelam Tarih Ekoller Problemler. 5. Baskı. Konya: Tekin Kitabevi, 2001.
• Griffel, Frank. “Taqlid of the Philosophers: Al – Ghazâli’s Initial Accusation in His Tahâfut”. Islamic History and Civilization 58 (2005): 67-85.
• Hume, David. “Of Miracles”, An Enquiry Concerning Human Understanding. Indianapolis: Hackett, 1977.
• Işık, Aydın. Bir Felsefi Problem Olarak Vahiy ve Mucize. Ankara: Elis Yayınları, 2006.
• Kaya, Emrah. “Sonsuz Tecellî ve Daimî Yaratma: İbn ‘Arabî ve İbn Teymiyye’nin Yaratma Meselesine Ezelî Fiil Olarak Bakışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 57/2 (2016).
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 31 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sudur Keskin, Halife. İslam Düşüncesinde Allah-Âlem İlişkisi. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
• Keskin, Halife. “İslâm Kelamında İlâhî Sıfatlar ve Yaratma”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2001/1).
• Kılıç, Recep. Modern Batı Düşüncesinde Vahiy. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2002.
• Kur’ân Yolu. Erişim 16 Nisan 2018. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Lalande, André. Vocabulaire Tecknique et Critique de la Philosophie, v. I.. Paris: Quadrige/Presses Universitaires de France, 1926.
• Leaman, Oliver. Orta Çağ İslam Felsefesine Giriş. 3. Baskı. trc. Turan Koç İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Locke, John. “A Discourse of Miracles”, The Reasonableness of Christianity. Ed. I. T. Ramsey. California: Stanford University Press, 1967.
• Medkûr, İbrahim. “Ebu Nasr el-Fârâbî”, Mecelletü Külliyeti’l-âdâb 19/2.
• Mutçalı, Serdar. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları, 1995.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an ve Yaratılış. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2015.
• Rahim Acar. “Yaratma: İbn Sînâ ve St. Thomas’ın Görüşlerinin Karşılaştırılması”. Dîvân: İlmî Araştırmalar 8/15 (2003/2).
• Sözen, Kemal. “Gazzalî’nin Sudûr Teorisini Eleştirisi”. TEKDAV İslami Araştırmalar Dergisi, Gazâlî Özel Sayısı 13/3-4 (2000).
• Spinoza. İlâhiyat Peygamberlik Hakkında. trc. Veysel Atayman. İstanbul: Salyangoz Yayınları, 2006.
• Swinburne, Richard. Mucize Kavramı. trc. Aydın Işık İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
• Swinburne, Richard. Tanrı Var mı?. trc. Muhsin Akbaş. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Taylan, Necip. İslam Düşüncesinde Din Felsefeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1997.
• Tillich, Paul. Systematic Theology. c. I. Chicago: The University of Chicago Press, 1966.
• Topaloğlu, Bekir. İslâm Kelâmcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı. 11. Baskı. Ankara: DİB Yayınları, 2012.
• Türker, Mubahat. Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956.
• Ulutürk, Veli. Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Ünal, Ali. Kur’an’da Temel Kavramlar. 3. Baskı. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2012.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. trc. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Vural, Mehmet. Gazzâlî Felsefesinde Bilgi ve Yöntem. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Yavuz, Salih Sabri. İslam Düşüncesinde Nübüvvet. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Yıldız, İlhan. İmam Gazali ve Yaratılış Gerçeği. Ankara: Astana Yayınları, 2014.
• Yücedoğru, Tevfik. “Tekvin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 31 Ekim 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/tekvin
• Zerrinkub, Abdülhüseyin. Medreseden Kaçış İmam Gazzâlî’nin Hayatı Fikirleri ve Eserleri. trc. Hikmet Kök. İstanbul: Ağaç Yayınları, 2007.