ARAPÇA SÖZLÜKBİLİM ÇALIŞMALARININ GELİŞİM AŞAMALARI VE SÖZLÜK ÇEŞİTLERİNE GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 15, 42 - 58, 31.12.2024

Muhammed İbrahim Erden

Öz

İslamiyet’i kabul eden Araplar, kısa süre içerisinde fetihlere başlayarak geniş toprakları almışlar ve farklı diller, ırklar ve kültürlerle tanışmışlardır. Bu durum, Arap dilinde yozlaşmayı beraberinde getirdiği için Arap uleması, dil ilimlerinin temellerini atmaya başladılar. Başta dil kural ve kaidelerinin yazılmaya başlamasıyla sarf (kelime bilgisi) ve nahiv (cümle bilgisi) olarak isimlendirilen ilim dalları teşekkül etmeye başladı. Bunlarla beraber belagat ilimlerini de ihtiva eden eserler yazıldı. Daha sonra hepsi ayrılıp birer disiplin halini aldı. Arap Tarihinde sözlükbilimi (lexicography) de İslamiyet’ten sonra başlamıştır. Diğer milletlere göre yaklaşık bin yıl gibi bir zaman sonra başlayan bu çalışmaların bu denli geç olmasının sebebi, Arap toplumunun, İslam’dan önce kendi içine kapalı ve sözlü bir dil kültürüne sahip olması olarak kabul edilebilir. Kelimeler, bir dil için çok önemli olduğu için o dildeki sözlükbilim çalışmaları, ayrı bir önemi haizdir denebilir. Bu çalışmada sözlükbilim, Araplarda sözlük çalışmalarının başlangıcından gelişimine kadarki geçirdiği üç dönem ve kullanım şekli ve amacına göre birbirlerinden farklı olarak oluşturulan ve değişik kullanım şekillerine sahip olan Arapça sözlük çeşitleri ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dil, Arapça, Sözlükbilim, Gelişim

Kaynakça

• Ahmed, Ahmed b. Abdirrahman el-Ferâhîdî el-Halîl b. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el- Mahzûmî - İbrahim es-Sâmirâî. 8 Cilt. Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl: Lübnan, ts.
• Akalın, Şükrü Haluk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Altıkulaç, Tayyar. “el-Kisâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/69-70. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bâtılî, Ahmed b. ʽAbdullah el-. el-Meʽâcimu’l-luġa ve ṭurûku tertîbihâ. Riyad: Dâru’r-Râyet, 1992.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbu’l-Kur’an”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/279-280. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd el-. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1987.
• Çetin, Abdurrahman. “Lahn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/55-56. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Demirayak, Kenan. Arap-İslam Edebiyatı Literatür Bilgisi. Istanbul: Cantaş Yayınları, 2016.
• Demirayak, Kenan. “el-Muʿcemü’l-vasîṭ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/347-348. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Dervîş, Abdullah. el-Meʽâcimu’l-ʽArabiyye meʽa iʽtinâin ḫâssin bi-Muʽcemi’l-ʽAyn li’l-Ḫalîl b. Aḥmed. Umman: Mektebetu’ş-Şebâb, ts.
• Elmalı, Hüseyin. “Mufaddal ed-Dabbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/364. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Eren, Cüneyt. “Arapça Sözlükleri Kullanma Usûlü”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/4 (2009), 149-163.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Beyrut: Müessesetü’r-reyyân li’t-tıbâati ve’n-neşri ve’t-tevzi’, 8. Basım, 2005.
• ʽAttâr, Ahmed ʽAbdulğafûr. Muḳaddimetu’s-Sıḥâḥ. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1979.
• İbn Cinnî, Osmân Ebü’l-Feth. Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ̔İlmiyye, 1. Basım, 2000.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l- ̔Arab. 9 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2013.
• İbn Sîde, Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî Ebü’l-Hasen. el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 2000.
• İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. Ebî Yaʽkûb İshâk b. Muhammed b. İshâk Ebü’l-Ferec. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l- Maʽrife, 1985.
• İkbâl, Ahmed Şerkâvî. Muʽcemu’l-Meʽâcim. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1987.
• İmer, Kâmile vd. Dil Bilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2011.
• Kandemir, M. Yaşar. “Garîbü’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/376-378. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “İbn Düreyd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/416-419. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Karaman, Hayrettin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1-14. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Kılıç, Hulusi. “Ahterî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/184-185. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Korkmaz. Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992.
• Mustafa vd., İbrahim. el-Muʿcemü’l-vasîṭ. Mısır: Mektebetü’ş-Şurûki’d-Düveliyye, 4. Basım, 2008.
• Şeybânî, Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed Ebü’s-Seʽâdât eş-. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadis ve’l-eser. thk. ʽAlî b. Hasan b. ʽAlî el-Hablî. Cidde: Dâru İbni’l-Cevzî, 2000.
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2002.
• Yakub, Emîl. el-Meʽâcimu’l-Lügaviyyetu’l-ʽArabiyye Bidâyetuhâ ve Tetavvuruhâ. Beyrut: Dâru’l-ʽİlm lil-Melâyîn, 1985.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Muhammed Ebü’l-Kāsım ez-. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-Sûd. 2 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1. Basım, 1998.