TOPLUMSAL CİNSİYETİN İNŞASINDA DİLİN ROLÜ: FOUCAULT, BOURDİEU, LACAN VE KRİSTEVA YAKLAŞIMLARI İLE İSLAM BAĞLAMINDA BİR ANALİZ

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 16, 1 - 13, 01.07.2025

Abdullah Çağıl

Öz

Bu makale, dilin toplumsal cinsiyet rollerinin inşasındaki rolünü Michel Foucault, Pierre Bourdieu, Jacques Lacan ve Julia Kristeva’nın bakış açısından yola çıkarak incelemeyi ve söz konusu teorik çerçeveyi, İslam toplumlarındaki toplumsal cinsiyet normlarının dilsel inşasıyla ilişkilendirerek değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Buna göre çalışmanın ilk kısmında toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında Foucault’nun ‘iktidar-bilgi ilişkisi’ ve ‘normalizasyon’ kavramlarına atıfta bulunulmuş ve buradan hareketle Kur’an ve hadislerde geçen konuyla ilgili normatif ifadeler analiz edilerek toplumsal cinsiyet rollerinin İslam toplumlarındaki dilsel inşa sürecine değinilmiştir. İkinci kısımda Bourdieu’nün ‘habitus’ ve ‘sembolik güç’ kavramları çerçevesinde dilin, toplumsal yapı ve güç ilişkilerinin sembolik bir ifadesi olduğuna değinilerek bu yaklaşımın, yine İslam toplumlarındaki toplumsal cinsiyet normları bağlamında, Kur’an ve hadis metinlerindeki ifadelerle ne derece örtüştüğü üzerinde durulmuştur. Üçüncü kısımda Lacan’ın, bilinçdışı süreçler açısından toplumsal cinsiyet rollerinin dil aracılığıyla şekillenmesine odaklanan ‘simgesel düzen’ teorisinin ‘ayna evresi’ ve ‘fallus’ kavramlarına atıfla İslam toplumlarında örtünme ve cinsiyet rollerini tarif eden ayetler analiz edilmiştir. Dördüncü kısımda ise toplumsal cinsiyetin dilsel inşası, Kristeva’nın ‘abject’ (iğrençlik, dışlanma) kavramı bağlamında (kadınlık, annelik rolleri) ele alınmış ve İslam toplumlarındaki anneliği kutsama eğiliminin ve kadın bedenine dair bazı yaklaşımların ‘abject’ teorisiyle ne denli kesiştiği sorgulanmış; Kur’an ve hadislerin toplumsal kabullerdeki rolüne ve rivayetlerin sıhhatinin bu kabuller üzerindeki etkisine işaret edilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada; öncelikle Foucault, Bourdieu, Lacan ve Kristeva’nın toplumsal cinsiyet rollerinin inşası hususunda, farklı bakış açılarına sahip olmalarına rağmen, dile merkezi bir rol verdikleri gösterilmiş ve ardından söz konusu yaklaşımlardan hareketle İslam toplumlarında, toplumsal cinsiyet rollerinin inşası bağlamında, normatif metinlerle toplumsal pratikler arasında karmaşık ve çok yönlü bir ilişki olduğuna dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dil , semiyotik , toplumsal cinsiyet , sembolik güç , simgesel düzen.

Kaynakça

• Kur’an Yolu Meâli. çev. Erişim 26 Mayıs 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf#reload
• Altay, Saadet – Erkol, Ahmet. “Patriarkal Kültürde Dini Referanslarla Kadın Kimliğinin Oluşturulması ve Olumsuz Kadın Fıtratına Dair Söyleme Eleştiri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29/2 (Aralık 2022), 137-157. https://doi.org/10.35415/sirnakifd.1179283
• Benslama, Fethi. İslâm’ın Psikanalizi. Çev. Işık Ergüder. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• Bourdieu, Pierre. Language and Symbolic Power. Çev. Gino Raymond ve Matthew Adamson. Ed. John B. Thompson. Cambridge: Harvard University Press, 1991.
• Bourdieu, Pierre. Masculine Domination. Çev. Richard Nice. Stanford: Stanford University Press, 2001.
• Bourdieu, Pierre. Outline of a Theory of Practice. Çev. Richard Nice. Cambridge: Cambridge University Press, 1977.
• Bourdieu, Pierre. Pascalian Meditations. Çev. Richard Nice. Stanford: Stanford University Press, 2000.
• Bourdieu, Pierre. The Logic of Practice. Çev. Richard Nice. Stanford: Stanford University Press, 1990.
• Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail. El-Camiu’s-sahih. Çev. Mehmed Sofuoğlu. 16 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1988.
• Çağıl, Necdet. “İslam Öncesi Mekke Toplumunda Kadın”. Kur'an'ın Anlaşılmasına Katkısı Açısından Kur'an Öncesi Mekke Toplumu. Ed. Mevlüt Güngör. 199-223. İstanbul: Kültür Sanat Basımevi, 2011.
• Foucault, Michel. Cinselliğin Tarihi. Çev. Hülya Uğur Tanrıöver. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2007.
• Foucault, Michel. Güvenlik, Toprak, Nüfus. Çev. Ferhat Taylan. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Foucault, Michel. Hapishanenin Doğuşu. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 1992.
• Foucault, Michel. Toplumu Savunmak Gerekir. Çev. Şehsuvar Aktaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
• Kristeva, Julia. Powers of Horror: An Essay on Abjection. Çev. Leon S. Roudiez. New York: Columbia University Press, 1982.
• Kristeva, Julia. Revolution in Poetic Language. Çev. Margaret Waller. New York: Columbia University Press, 1984.
• Lacan, Jacques. Écrits: A Selection. Çev. Bruce Fink. New York: W. W. Norton & Company, 2006.
• Lacan, Jacques. Encore. Çev. Bruce Fink. Ed. Jacques-Alain Miller. New York: W. W. Norton & Company, 1999.
• Suyuti, Celaleddin. el-Camiu’s-sağir. Çev. Seyit Avcı. 3 Cilt. Konya: Serhat Kitabevi, 2014.