Musul ve Halep Hamdânîleri

Yıl 2024, , 1 - 14, 15.11.2024

Ömer Tokuş

https://doi.org/10.5281/zenodo.14177544

Öz

Soyları Arap Benî Tağlib Kabilesi’ne dayanan Hamdân b. Hamdûn’un neslinden gelen Hamdânîler, Benî Hamdân, Hamdâniyyûn ve Al-i Hamdân gibi isimlerle anılmaktadırlar. IX. yüzyılın sonlarında el-Cezîre bölgesinde Abbâsîlere karşı düşmanca faaliyetler yürüten Haricîler ile birlikte hareket eden Hamdânîler, X. asrın ilk yıllarından itibaren Abbâsîlerin sık sık yardımına başvurduğu siyasî oluşumlardan biri olmuşlardır. Nâsırüddevle Hasan’ın kardeşi Seyfüddevle Ali’nin 333’te (944) Bilâdü’ş-Şâm’ın kuzeyinde bulunan Halep’e hâkim olması ile Halep Hamdânîlerinin kuruluşuna giden yol açılmıştır. Önceleri ağabeyi Nâsırüddevle Hasan ile birlikte hareket ettiği anlaşılan Seyfüddevle Ali, Halep’e hâkim olduktan sonra yönünü Bilâdü’ş-Şâm’ın kuzeyinde Müslüman-Bizans hududuna çevirmiştir. Seyfüddevle Ali’nin Halep’e yerleştiği zamanda Bizans, gücünü toparlayarak Kilikya ve Biladü’ş-Şâm topraklarını ele geçirmeye yönelik faaliyetlerini artırmıştır. Bütün olumsuzluklara rağmen Bizans’ın ilerleyişi karşısında sağlam bir set oluşturan Seyfüddevle Ali, Halep’e kadar ulaşan Bizans saldırılarının gölgesinde 356’da (967) vefat etmiştir. Seyfüddevle Ali’nin ölümünden sonra çocuklarının siyasî ve askerî tecrübeden yoksun olmaları Hamdânîleri zayıflatmıştır. Söz konusu bu olumsuzluklara Hamdânî aile bireyleri ve yöneticiler arasında yaşanan çekişmeler ve artan Bizans ile Fâtımî saldırıları eklenince Hamdânîler için çöküş kaçınılmaz olmuştur. Bu çalışmada, Musul ile Halep’e hâkim olan Hamdânîlerin siyasî ve askerî faaliyetleri açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Benî Tağlib, Hamdânîler, Musul, Haleb, Nâsırüddevle Hasan, Seyfüddevle Ali

Etik Beyan

Bu çalışma, Hamdânîler (Siyasî, İçtimaî, İlmî ve Kültürel Hayat) (Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa 2006) adlı yüksek lisans tezinden uyarlanarak genişletilip hazırlanmıştır.

Hamdanids of al-Mawsil and Aleppo

Öz

The Hamdanids, descended from Hamdan b. Hamdun, whose ancestry goes back to the Arab Banu Taghlib tribe, are known by names such as Banu Hamdan, Hamdaniyyun and Al-i Hamdan. The Hamdanids, who acted together with the Kharidjites who carried out hostile activities against the Abbasids in the al-Djazira region at the end of the ninth century, were one of the factors whose help the Abbasids frequently sought from the early years of the tenth century. With the takeover of Aleppo, located North of Bilad al-Sham, by Sayf al-dawlah Ali, brother of Nasr al-dawla Hasan, in 333 (944), the way for establishment of the Hamdanids of Aleppo was opened. Sayf al-dawla Ali, who was understood to have initially acted together with his elder brother Nasir al-dawlah Hasan, turned his attention to the Muslim-Byzantine border North of Bilad al-Sham after taking conrol of Aleppo. When Sayf al-dawlah Ali settled in Aleppo, Byzantine regained its strength and increased its activities to capture the lands of Cilicia and Bilad al-Sham. Sayf al-dawlah Ali, who formed a solid barrier against the advance of Byzantine despite all the negativities, died in 356 (967) under the shadow of the Byzantine attacks that reached as far as Aleppo. After the death of Sayf al-dawlah Ali, the Hamdanids were weakened by the lack of political and military experience of her children. When these negativities were added to the conflicts between the Hamdanids family members and administrators and increasing attackts of the Byzantine and Fatımids, the collapse of the Hamdanids became inevitable. In this study, the political and military activities of the Hamdanids who dominated al-Mawsil and Aleppo were tried to be clarified.

Anahtar Kelimeler

Banu Taghlib, Hamdanids, al-Mawsil, Aleppo, Nasir ad-dawlah Hasan, Sayf al-dawlah Ali

Kaynakça

• “Gazanfer”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi. 4:730. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi (Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar). C. I. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2003.
• Bosworth, Clifford Edmund. İslâm Devletleri Tarihi. Çeviren E. Merçil ve M. İpşirli. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1980.
• Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. Çeviren Neşet Çağatay. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Canard, Marius. “Hamdanids”. Encyclopaedia of Islam, 3:125-131. Leiden: Brill, 1971.
• Canard, Marius. Historie de la Dynastie des H’amdanides de Jazîra et de Syrie. Alger: Publications de la Faculté des Letters D’Alger, 1951.
• Ebî Zekeriyâ el-Ezdî. Târîhü’l-Mevsıl. Tahkîk Ahmed Abdullah Mahmûd. C. 2. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ebü’l-Fidâ. Tarihu Ebi’l-Fida. Tahkîk Mahmud Deyyub, C. 1. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Ekinci, Abdullah. Ortadoğu’da Marjinal Bir Hareket: Karmatîler (Ortadoğu’da İlk Sosyalist Yapılanma). Ankara: Odak Yayınevi, 2005.
• el-Ömerî. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. Tahkîk Kamil Süleyman el-Cebûrî-Mehdî en-Necm. C. 26. Beyrut, 1971.
• es-Sâmir, Faysal. ed-Devletü’l-Hamdâniyye fî’l-Mevsıl ve Haleb. C. 1, Bağdat: Matba‘atü’l-İmân 1970.
• es-Sulî, Ahbârü'r-Razî-billâh ve'l-Müttakî-lillâh ev. Tarîhü'd-Devleti'l-Abbasiyye min sene 322 ila 333 min Kitâbi’l-Evrâk. Tahkîk J. Heyworth Dunne. Beyrut, 1983.
• Gregory Abû’l-Farac (Bar Hebraus). Abû’l-Farac Tarihi. Süryanice’den İngilizceye Çeviren Ernest A. Wallis Budge, Türkçe Çeviren Ömer Rıza Doğrul. C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Güner, Ahmet. “Nâsırüddevle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32:402-403. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Houtsma, M. TH. “Abdullah”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 1:32. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân. Tahkîk İhsan Abbas, C. 2. Beyrut: Dârü Sâdr, t.y.
• İbn Miskeveyh. Tecâribü’l-ümem ve teâkubü’l-himem. Tahkîk Ebü’l-Kâsım İmâmî, C. 5-7. Tahran: Suruş, 1998, 2000, 2001.
• İbn Zâfir el-Ezdî. Ahbârü’d-devleti’l-Hamdâniyye bi’l-Mevsıl ve Haleb ve Diyâr-ı Bekr ve’s-suğûr. Tahkîk Temîme er-Ravvâf. Dımaşk: Dâru Hassân, 1985.
• İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb min târîhi Haleb. Tahkîk Süheyl Zekkâr. C. 1. Dımaşk Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-Tarih Tercümesi. Çeviren Abdülkerim Özaydın. C. 9. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fî’t-Tarih Tercümesi. Çeviren Ahmet Ağırakça. C. 7-8. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İbnü’l-Ezrak. Târîhü Meyyâfârikîn. Tahkîk Kerîm Fârûk el-Hûlî-Yusuf Baluken. İstanbul: Nubihar, 2014.
• İbnü’l-Kalânisî. Târîhu Dımaşk 360-555. Tahkîk SüheyL Zekkâr. Dımaşk: Dâru Hassân 1983.
• İbnü’l-Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. Çeviren Mehmet Keskin. C. 11. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Hamdaniler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15:446-447. İstanbul: İstanbul Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Karaarslan, Nasuhi Ünal. “Hüseyin b. Hamdân b. Hamdûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 18:548-549. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Özaydın, Abdülkerim. “Gazanfer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 13:431-432. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Özaydın, Abdülkerim. “Seyfüddevle el-Hamdânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37:35-36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. Çeviren Fikret Işıltan. C. 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2008.
• Sami el-Keyyalî. Seyfüddevle ve Asrü’l-Hamdaniyyin. Haleb: Matbaatü’l-Hadise, 1939.
• Sobernheim, M. “Hamdaniler”. Milli Eğitim İslam Ansiklopedisi, 5/1:179-182. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Taberî. Târîhü’t-Taberî. Tahkîk Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. C. 10. Kahire: Dârü’l-Ma‘arif bi-Mısır, t.y.
• Takkûş, Muhammed Süheyl. Târîhü’t-Tolûniyyîn ve’l-İhşidiyyîn ve’l-Hamdâniyyîn. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2008.
• Tellioğlu, Ömer. “Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah’ın Cami’ü’-Düvel’inden Hamdaniler Kısmının Metin Neşri ve Tercümesi”. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1994.
• Tokuş, Ömer. “Hamdânîler (Siyasî, İçtimaî, İlmî ve Kültürel Hayat)”. Yüksek Lisans Tezi, Harran Üniversitesi, 2006.
• Tokuş, Ömer. Başlangıçtan Mirdâsîlerin Sonuna Kadar Bilâdü’ş-Şâm’da Müslüman-Bizans Münasebetleri. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Udvân, Ahmed. ed-Devletü’l-Hamdâniyye. Libya: Münşeatü’ş-Şa‘biye, 1981.
• Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162). Çeviren Hrant D. Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1987.
• Weir, Thomas Hunter. “Hüseyin”. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi, 5/1:641. Eskişehir: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1987.
• Yahya b. Saîd el-Antâkî. Târihü’l-Antâkî el-ma‘rûf bi-sılati târîhi otîhâ. Tahkîk Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Trablus: Curûs Burs, 1990.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abdullah b. Hamdân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1:103. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Emîrü’l-Ümerâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 11:158-159. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.