An Architectural Evaluation on Mardin Zawiyas

Yıl 2024, Sayı: 17, 67 - 100

Evindar Yeşilbaş

https://doi.org/10.46628/ahu.1580972

Öz

It is seen that Sufi sheikhs were involved in various activities in the 12th and 13th centuries, after the conquest of Anatolia, in order to accelerate the Islamization process of the region. The rulers, statesmen and emirs of the period supported the activities of sheikhs by establishing zawiyas with rich foundations in order to strengthen religious and political authority. It is known that the earliest examples of zawiya structures, which we encounter in many cities of Anatolia, were built in Mardin. The subject of the study is to examine and evaluate the zawiyas in Mardin with their architectural features.
The aim of the study is to examine the zawiya structures in Mardin in terms of materials, techniques, plan schemes and structural elements and unique stylistic features. Examples registered as zawiyas in Mardin, and works that could be zawiyas due to their locations were examined. In this study, 7 zawiya structures or the remaining architectural structures of zawiyas were examined in detail with their architectural features.
Emüniddin Zawiya, Hamza-i Kebir, Hamza-i Sağir, Cihangir Zawiya, Şeyh Muhammed Farisi Zawiya, Şeyh Kasım Halveti Tomb (zawiya) and Hamidiler Tombs were examined in terms of their architectural features. İbrahim Ağa Mosque and Şeyh Baba Abdurrahman Zawiya, which are stated to be zawiyas in archive documents, were also briefly mentioned. The locations of these two structures could not be determined precisely, and therefore, they could not be examined.

Anahtar Kelimeler

Mardin, zawiya, tomb, mosque, architecture.

Mardin Zaviyeleri Üzerine Mimari Bir Değerlendirme

Öz

Anadolu’nun fethi sonrasında bölgenin İslamlaşma sürecinin hızlanması için 12. ve 13. yüzyıllarda tasavvuf şeyhlerinin çeşitli faaliyetlerde bulundukları görülmektedir. Dönemin hükümdarları, devlet adamları ve emirleri zengin vakıflı zaviyeler kurarak dini ve siyasi otoriteyi güçlendirmek adına şeyhlerin bu faaliyetlerini desteklemişlerdir. Anadolu’nun birçok şehrinde karşılaştığımız zaviye yapılarının en erken örneklerinin Mardin’de inşa edildiği bilinmektedir. Çalışmanın konusu, Mardin’deki zaviyelerin mimari özellikleri ile incelenip değerlendirilmesidir.
Çalışmanın amacı Mardin’deki zaviye yapılarını malzeme, teknik, plan şeması ve yapı elemanları bakımından incelemek ve bölgenin kendine has üslup özelliklerini ortaya koymaktır. Mardin’de kültür varlığı olarak tescillenmiş zaviye ile literatürde zaviye şeklinde tanımlanmış eserler incelenmiştir. Çalışmada 7 adet zaviye yapısı veya zaviyeden geriye kalan mimari yapıların mimari özellikleri detaylı bir şekilde incelenmiştir
Emüniddin Zaviyesi, Hamza-i Kebir, Hamza-i Sağir, Cihangir Zaviyesi, Şeyh Muhammed Farisi Zaviyesi, Şeyh Kasım Halveti Türbesi (zaviyesi) ve Hamidiler Türbeleri mimari özellikleri bakımından incelenmiş olmakla birlikte literatürde zaviye olduğu ifade edilen İbrahim Ağa Mescidi ve Şeyh Baba Abdurrahman Zaviyesi’ne de kısaca değinilmiştir. Bu iki yapının yerleri tam olarak tespit edilemediğinden incelenememiştir.

Anahtar Kelimeler

: Mardin, zaviye, türbe, mescid, mimari

Kaynakça

• Açıkyıldız, B. (2017). Mardin Emineddin (Emînüddin) Külliyesi: hami ve mimari. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 34 (2), 13-31.
• Albert, G. (1940). Voyages Archéologiques dans la Turquie Oriantale, E. De. Boccard.
• Altun, A. (2011). Mardin’de Türk Devri Mimarisi, Mardin Valiliği İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Artuk, İ. (Tarihsiz). Artuk İlinin Tarihi Belgesi, Güven Basımevi.
• Aydın, S. (2001). Mardin Cemaat Aşiret Devlet, Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakfı Yayınları.
• Ayhan, G. (2017). Remarks On Stone Inlaid With Tile Decoration In The 13th-15th-Century Turkish Architecture. H. Arslan, M. A. İçbay ve K.Stoychev (Ed.), Current Researches In Geography (s.135-147) içinde, E-Bwn.
• Barbaro, J. (2005). Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, (T. Gündüz, Terc.) Yeditepe Yayınları.
• Bilgicioğlu, B. (2003). Mardin. İslam Ansiklopedisi, 28, 48-51.
• Bulduk,. A. F. (1999). Mardin Tarih. (B. Zengin, Çev.), GAP Yayınları.
• Bülbül, M. (2020). Osmanlı İmparatorluğu’nda Tekke Ve Zaviyeler: Diyarbakır Hasan Padişah (Balıklı) Tekkesi Örneği [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hitit Üniversitesi.
• Çağlayan, M. (2016, 1 Nisan). Cumhuriyet Taşrasında Geleneksel Üzerine Modern Şehirleşme: Mardin Örneği, Uluslararası Medeniyet, Şehir ve Mimari Sempozyumu, İstanbul, Türkiye
• Çağlayan, M.(2020). Duvarın Arkasındaki Tarih: Şeyh Muhammed Farisi Zaviyesi. International Journal of Mardin Studies (IJMS), 1(1), 55-63.
• Çelik, İ. (2005). Bir Eğitim Kurumu Olarak Tekke ve Zaviyeler [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Doğan, A. I. (1977). Osmanlı Mimarlığında Tarikat Yapıları Tekkeler, Zaviyeler ve Benzer Nitelikli Fütüvvet Yapıları [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi.
• Eken, G. (2006). 19. Yüzyıl Mardin Vakıfları Üzerine. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 20, 233-253.
• Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dinî ve İctimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve Camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Mecmuası, 23(1-2), 1-80.
• Göyünç, N. (1991). XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gülyüz, B. G. (2016). Bulgaristan’da Osmanlı Dini Mimarisi. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi.
• Kaplan, N. (2022). Mardin (Merkez) Hıristiyan Dini Mimarisi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kara, M. (1996). Osmanlılar’da Tasavvuf ve Tarikatlar. Osmanlı Ansiklopedisi, I, 169-269.
• Kara, M. (2011). Tekke. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 40, 368-370.
• Keleş, H. (2006). Anadolu’da Akkoyunlu Kültür Mirası; Tarihi Eserler. Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 38, 63-80.
• Kozbe, G. ve Güngör, A. (2022). Mardin İli Kültür Envanteri- Artuklu-Ömerli 3. Mardin Valiliği İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Kozbe, G. ve Güngör, A. (2022). Mardin İli Kültür Envanteri- Kızıltepe-Derik-Mazıdağı 1. Mardin Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları.
• Kuzu, G. (2020). Mardin Emineddin Külliyesi Mimari Özellikleri Koruma Sorunları ve Restorasyon Projesi Önerisi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Yıldız Teknik Üniversitesi.
• Küçükdağ, Y. (2004a). Ahiliğin Konya’da Kuruluşu ve Tasavvufa Getirdiği Yeni Boyut, Konya Şehri’nin Fiziki ve Sosyo- Ekonomik Yapısı, (1. Baskı, s.53-68) içinde, Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. (2004b). Osmanlı Döneminde Konya’nın Tasavvufi Hayatına Kısa Bir Bakış, Konya Şehri’nin Fiziki ve Sosyo- Ekonomik Yapısı, (1. Baskı, s.135-146) içinde, Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Küçükdağ, Y. ve Arabacı, C. (1999). Selçuklular ve Konya, Çizgi Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler. Vakıflar Dergisi, 12, 247-269.
• Ocak, A. Y. ve Farukhi S. (1997). Zaviye. DİA, XII, 468-476.
• Ocak, A. Y. ve Farukhi, S. (1986). Zaviye. İslam Ansiklopedisi, XIII, 468-476.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü I-III. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Paydaş, K. (2007). Ak- Koyunlular Döneminde Mardin, İ. Özçoşar, (Ed.), Makalelerle Mardin I, (s.307-324) içinde, Mardin Tarihi İhtisas Kütüphanesi Yayını.
• Sağlamçubukçu, S.A. (2018). Mardin Şer-iye Sicilleri. Dicle Kalkınma Ajansı.
• Samurlu, H. (2004). Osmanlı Döneminde Konya Ereğlisi’nde Tasavvufi Hayat, Tekke ve Zaviyeler. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Soyukaya, N., Özgür, M., Kaya, F., Han, Z., Savaş, B., Alpay, E. (2013). Mardin Kültür Envanteri, ÇEKÜL Vakfı Yayınları.
• Sözen, M. (1970/72). Anadolu Medreseleri: Anadolu ve Beylikler Devri I-II. İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayını.
• Şahin, F. (2019). Tokat’taki Tekke ve Zaviyeler. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• İbn Battuta Tanci, E. A. M. (2000). İbn Battuta Seyahatnamesi. (A. S. Aykut, Çev.), Yapı Kredi Yayınları.
• Tanman, M. B. (1990). İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri [Yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Tanman, M. B. (1991). Âsitâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3, 485-486.
• Yeşilbaş, E. (2015). Mardin’de Hamza i Kebir Türbesi üzerine yeni değerlendirmeler. Milel ve Nihal, 11(2), 163–182.
• Yeşilbaş, E. (2020). Ortaçağ İslam Mimarisi süsleme programında kakma tekniği Mardin örneği. Artuklu Akademi, 7(1), 29–76.
• Zaviye. Nişanyan Sözlük içinde. https://www.nisanyansozluk.com/kelime/tarikat adresinden 01.11.2024 tarihinde alınmıştır.