10K Kişilik Envanteri: Türk Dilinde Kişiliğe Yönelik Sözlük Yaklaşımı Üzerine Bir Ön Çalışma

Yıl 2024, Cilt: 24 Sayı: 4, 2457 - 2490, 15.12.2024

Üzeyir Ok

https://doi.org/10.17240/aibuefd.2024..-1550686

Öz

Psikolojinin temel amaçlarından biri, insan davranışını anlamak, açıklamak, öngörmek ve kontrol etmektir. Bu amaç doğrultusunda ve özellikle örneğin, işe alımlarda eleman seçerken kişilik özellikleri insan davranışını tanımlayan temel birimlerden biri olarak kabul edilir. Kaygı, Dışadönüklük, Deneyime Açıklık, Geçimlilik ve Sorumluluk olarak adlandırılan 5 ana kişilik özelliğiyle kişilikteki özellikler yaklaşımı, literatürde uluslararası düzeyde yaygın olarak kullanılan ve iyi bilinen bir modeldir. Bu beş özelliğin paralel formları Türkiye ve diğer farklı ülke ve kültürel bağlamlarda geliştirilmiş olmasına rağmen, bu özelliklerin içeriği ve sayısı ekonomik olarak gelişmiş sosyal bağlamlar dışındaki ülkelerde yeterince sorgulanmamış ve tartışılmamıştır. Bu çalışmanın amacı, sözlük yaklaşımının prosedürünü kullanarak, Türkçe sözlük dağarcığında kişilik özelliklerini tanımlamak için kullanılan kelimelerin, içerik açısından beş faktör modelini doğrulayıp doğrulamadığını belirlemek ve ayrıca, bu beş özellik dışında başka özelliklerin olup olmadığını kontrol etmektir. Bu amaç doğrultusunda, nitel analiz yoluyla seçilen ve 352’de karar kılınan kişilik tanımlayıcı kelimelere verilen yanıtlar 1178 katılımcıdan toplanmıştır. Analizlerin sonuçları, beş faktör modelini doğrulamıştır. Ancak buna ek olarak, beş faktör modeli içerisine sıkıştırılması işlevsel ve anlamlı gözükmeyen Merhametsizlik (psychoticism), Hırs-hedonizm (greed & Hedonism), Yumuşak huyluluk (modesty), Varoluşsal bütünlük (existential integration) ve Duygusal yönelim (emotional orientation) şeklinde beş yeni kişilik ana boyutu daha gözlemlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

kişilik, özellik, sözlük, beş faktör, kültür, Türkiye

10K Personality Inventory: A Preliminary Study on the Lexical Approach to Personality in the Turkish Language

Öz

One of the basic aims of psychology is to understand, explain, predict and control human behaviour. Personality characteristics are deemed essential units of human behaviour for this purpose particularly when e.g., selecting candidate employees for related positions in employment and industry or recognizing a person for any other purposes. The trait approach to personality with 5 main personality traits, i.e. Neuroticism, Extraversion, Openness, Agreeableness and Conscientiousness is a well-known model in the literature that is widely used internationally. Although parallel forms of these five traits were developed, or adaptations were made in Türkiye and in other countries, as different cultural contexts, the content and the number of these traits have not been fully challenged and questioned in Türkiye. The aim of this study is, using the whole procedure of lexical approach, to determine whether words used in Turkish vocabulary to describe personality traits confirm the big-five model in terms of content or not; and additionally, to check whether there are traits other than five traits. To this aim, responses to 352 personality-describing words were collected from 1178 non-randomly selected participants. The preliminary analysis confirmed the big-five model. In addition, it provided 5 new factors which may not necessarily be squeezed into the big-five model but can be found in other personality theories: psychoticism, Greedy-hedonism, tender-mindedness, existential integration and emotional orientation.

Anahtar Kelimeler

Personality, Trait, Lexical, Big-Five, Culture, Turkiye

Kaynakça

• Adler, A. (1918). The practice and theory of individual psychology. Harcourt Brace.
• Adorno, T. W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., & Sanford, R. N. (1950). The authoritarian personality. Harper & Brothers.
• Altan, A. (2017). Makyavelist kişilik eğilimi algılarının yaşamın anlamı ve yaşam doyumu üzerine etkisi. Yönetim ve Ekonomi: Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24(1), 53–72.
• Allport, G. W. (1961). Pattern and growth in personality. Holt, Rinehart & Winston.
• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.
• Ashton, M. C., & Lee, K. (2007). Empirical, theoretical, and practical advantages of the HEXACO model of personality structure. Personality and Social Psychology Review, 11(2), 150–166.
• Ashton, M. C., Lee, K., & De Vries, R. E. (2014). The HEXACO honesty-humility, agreeableness, and emotionality factors: A review of research and theory. Personality and Social Psychology Review, 18(2), 139–152.
• Atkinson, R. L., Atkinson, R. C., Smith, E. E., Bem, D. J., & Hoeksema, S. N. (1999). Psikolojiye Giriş (A. Yavuz, Çev.). İstanbul: Arkadaş Yayınları.
• Bacanlı, H., İlhan, T., & Aslan, S. (2009). Beş faktör kuramına dayalı bir kişilik ölçeğinin geliştirilmesi: Sıfatlara dayalı kişilik testi (SDKT). Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 7(2), 261–279.
• Bal Demirgöz, M. ve Şahin Hotun, N. (2011). Cervantes kişilik ölçeğinin Türkçe'ye uyarlanması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 8(1), 39-45.
• Batıgün, A. D., & Şahin, N. H. (2006). İş stresi ve sağlık psikolojisi araştırmaları için iki ölçek: A-tipi kişilik ve iş doyumu. Türk Psikiyatri Dergisi, 17(1), 32–45.
• Burger, J. M. (2008). Personality. Thomson Wadsworth
• Brienza, L., Zennaro, A., Vitolo, E., & Andò, A. (2023). Affective neuroscience personality scale (ANPS) and clinical implications: A systematic review. Journal of Affective Disorders, 320, 178-195, https://doi.org/10.1016/j.jad.2022.09.104.
• Bulut, M. B., & Yıldız, M. (2018). Boyutlandırılmış beş faktör kişilik envanteri’nin (B5FKE) Türkçeye uyarlanması: Üniversite öğrencileri örnekleminde geçerlik ve güvenirlik çalışması. Mediterranean Journal of Humanities, 8(2), 181–200.
• Caldwell, D. F., & Burger, J. M. (1998). Personality characteristics of job applicants and success in screening interviews. Personnel Psychology, 51, 119–136.
• Cannon, W. B. (1929). Bodily Changes in Pain, Hunger, Fear and Rage: An Account of Recent Research into the Function of Emotional Excitement (2nd edn). Appleton-Century-Crofts.
• Castelo-Branco, C., Palacios, S., Ferrer-Barriendos, J., Parrilla, J. J., Manubens, M., Alberich, X., ... & Cervantes Study Group. (2008). Understanding how personality factors may influence quality of life: Development and validation of the Cervantes Personality Scale. Menopause, 15(5), 914–918.
• Cattell, R. B. (1946). The description and measurement of personality. World Book Company
• Cattell, R. B., Eber, H. W., & Tatsuoka, M. M. (1970). Handbook for the Sixteen Personality Factor Questionnaire (16PF). Institute for Personality and Ability Testing.
• Chamorro-Premuzic, T., Von Stumm, S., & Furnham, A. (Eds.). (2015). The Wiley-Blackwell handbook of individual differences. John Wiley & Sons.
• Christie, R., & Geis, F. (1970). Studies in Machiavellianism. New York: Academic Press.
• Cloninger, C. R. (1987). A systematic method for clinical description and classification of personality variants: A proposal. Archives of General Psychiatry, 44(6), 573–588.
• Denollet, J. (2005). DS14: Standard assessment of negative affectivity, social inhibition, and Type D personality. Psychosomatic Medicine, 67(1), 89–97. https://doi.org/10.1097/01.PSY.0000149256.81953.49
• Eggers, J. (2000). Five-Factor theory of personality: A new and useful lens to explore entrepreneurial action, or another useless dead-end? The Journal of Private Equity 4(1):59-63.
• Eysenck, H. J. (1947). Dimensions of personality. Routledge and Kegan Paul.
• Freud, S. (1923). The ego and the id. Hogarth Press.
• Friedman, H. S., & Schustack, M. W. (2003). Personality: Classic theories and modern research. Boston: Allyn & Bacon.
• Friedman, M., & Rosenman, R. H. (1974). Type A behaviour and your heart. Knopf.
• Hazar, Ç. M. (2006). Kişilik ve iletişim tipleri. Selçuk İletişim, 4(2), 125–140.
• Hofstee, W. K. B., De Raad, B., & Goldberg, L. R. (1992). Integration of the Big Five and circumplex approaches to trait structure. Journal of Personality and Social Psychology, 63(1), 146–163.
• Holt, R. R. (1989). Freud reappraised: A fresh look at psychoanalytic theory. Guilford Press.
• Horney, K. (1945). Our inner conflicts: A constructive theory of neurosis. W. W. Norton & Company.
• Horzum, M. B., Ayas, T., & Padır, M. A. (2017). Beş Faktör kişilik ölçeğinin Türk kültürüne uyarlanması. Sakarya University Journal of Education, 7(2), 398–408.
• Hunsberger, B. (1996). Religious fundamentalism, right-wing authoritarianism, and hostility toward homosexuals in non-Christian religious groups. The International Journal for the Psychology of Religion, 6(1), 39-49. https://doi.org/10.1207/s15327582ijpr0601_5
• Hutcheson, G., & Sofroniou, N. (1999). The multivariate social scientist: Introductory statistics using generalized linear models. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
• Jaspers, K. (1938). Philosophy of existence (R. F. Grabau, Trans.). University of Pennsylvania Press.
• Kaiser, H. F. (1974). An index of factorial simplicity. Psychometrika, 39(1), 31–36. https://doi.org/10.1007/BF02291575
• Karaman, N. G., Doğan, T., & Çoban, A. E. (2010). A study to adapt the Big Five Inventory to Turkish. Procedia-Social and Behavioural Sciences, 2(2), 2357–2359.
• Karancı, A. N., Dirik, G. ve Yorulmaz, O. (2007). Eysenck Kişilik Anketi - Gözden Geçirilmiş Kısaltılmış Formunun (EKA-GGK) Türkiye’de geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi, 18(3), 254-261.
• Lee, K., & Ashton, M. C. (2006). Further assessment of the HEXACO personality inventory: Two new facet scales and an observer report form. Psychological Assessment, 18(2), 182–191.
• Lee, K., Ogunfowora, B., & Ashton, M. C. (2005). Personality traits beyond the Big Five: Are they within the HEXACO space? Journal of Personality, 73(5), 1437–1463.
• Levenson, M. R., Jennings, P. A., Aldwin, C. M., & Shiraishi, R. W. (2005). Self-transcendence: Conceptualization and measurement. International Journal of Aging and Human Development, 60(2), 127-143.
• Maltby, J., Day, L., & Macaskill, A. (2010). Personality, individual differences and intelligence. Pearson
• Martin, R. A., Puhlik-Doris, P., Larsen, G., Gray, J., & Weir, K. (2003). Individual differences in uses of humor and their relation to psychological well-being: Development of the humor styles questionnaire. Journal of Research in Personality, 37(1), 48-75.
• McCrae, R. R., & Costa, P. T. Jr. (1985). Updating Norman’s ‘adequate taxonomy’: Intelligence and personality dimensions in natural language and in questionnaires. Journal of Personality and Social Psychology, 49(3), 710–721.
• McCrae, R. R., & Costa, P. T. Jr. (1987). Validation of the five-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, 52(1), 81–90.
• Mischel, W. (1968). Personality and assessment. Wiley.
• Moini, J., LoGalbo, A., & Ahangari, R. (2024). Chapter 20 - Personality disorders. In J. Moini, A. LoGalbo, & R. Ahangari (Eds.), Foundations of the mind, brain, and behavioural relationships (pp. 333-352): Academic Press.
• Özkarar-Gradwohl, F.G., Panksepp, J., İçöz, F. J., Çetinkaya, H., Köksal, F., Davis, K.L. & Scherler, H. N. (2014), The influence of culture on basic affective systems: The comparison of Turkish and American norms on the affective neuroscience personality scales. Culture and Brain, 2, (2), 173-192. DOI 10.1007/s40167-014-0021-9
• Penke, L., Denissen, J. J., & Miller, G. F. (2007). The evolutionary genetics of personality. European Journal of Personality, 21(5), 549–587.
• Pervin, L. A., & John, O. P. (2001). Personality theory and research (8th ed.). New York: John Wiley & Sons, Inc.
• Rammstedt, B., & John, O. P. (2007). Measuring personality in one minute or less: A 10-item short version of the Big Five Inventory in English and German. Journal of Research in Personality, 41, 203-212. http://dx.doi.org/10.1016/j.jrp.2006.02.001
• Raskin, R. N., & Hall, C. S. (1979). A narcissistic personality inventory. Psychological Reports. 45(2), 590. http://doi.org/10.2466/pr0.1979.45
• Roccas, S., Sagiv, L., Schwartz, S. H., & Knafo, A. (2002). The Big Five Personality Factors and personal values. Personality and Social Psychology Bulletin, 28(6), 789-801. https://doi.org/10.1177/0146167202289008
• Rotter, J. B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of reinforcement. Psychological Monographs,80 (whole no. 609)
• Rowatt, W. C., & Schmitt, D. P. (2003). Associations between religious orientation and varieties of sexual experience. Journal for the Scientific Study of Religion, 42(3), 455–465. https://doi.org/10.1111/1468-5906.00194
• Rushton, J. P. and Irwing, P. (2009). A general factor of personality (GFP) from the Multidimensional Personality Questionnaire. Personality and Individual Differences, 47, 571–576.
• Saucier, G., & Goldberg, L. R. (1998). What is beyond the Big Five? Journal of Personality, 66, 495–524.
• Schwartz, S. H. (2007). Value orientations: Measurement, antecedents and consequences across nations. In R. Jowell, C. Roberts, R. Fitzgerald, & G. Eva (Eds.), Measuring attitudes cross-nationally: Lessons from the European Social Survey (pp. 169–203). Sage Publications, Inc. https://doi.org/10.4135/9781849209458.n9 Sheldon, W. (1970). Atlas of men. Macmillan.
• Somer, O. (1998). Türkçe’de kişilik özelliği tanımlayan sıfatların yapısı ve beş faktör modeli. Türk Psikoloji Dergisi, 13(42), 17–32.
• Somer, O., & Goldberg, L. R. (1999). Personality processes and individual differences. Journal of Personality and Social Psychology, 76(3), 431–450.
• Somer, O., Korkmaz, M., & Tatar, A. (2002). Beş Faktör Kişilik Envanteri’nin geliştirilmesi-I: Ölçek ve alt ölçeklerin oluşturulması. Türk Psikoloji Dergisi, 17(49), 21–33.
• Somer, O., Korkmaz, M., & Tatar, A. (2004). Kuramdan uygulamaya beş faktör kişilik modeli ve beş faktör kişilik envanteri (5FKE). Ege Üniversitesi Edeb. Fak.
• Şahin, F., & Danışman, Ş. (2017). Yaratıcı kişilik özellikleri ölçeği: Güvenilirlik ve geçerlik çalışması. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(2), 747–760.
• Tatar, A. (2021). Uzun form beş faktör kişilik envanteri ve gözden geçirilmiş uzun form altı faktörlü kişilik envanteri faktör yapılarının karşılaştırması. Humanistic Perspective, 3(3), 610-625. https://doi.org/10.47793/hp.978662
• Tatar, A. (2016). Beş Faktör Kişilik Ölçeğinin kısa formunun geliştirilmesi. Anatolian Journal of Psychiatry/Anadolu Psikiyatri Dergisi, 17.
• Tatar, A. (2017). Büyük Beş-50 Kişilik Testinin Türkçeye çevirisi ve Beş Faktör Kişilik Envanteri Kısa Formu ile karşılaştırılması. Anatolian Journal of Psychiatry/Anadolu Psikiyatri Dergisi, 18(1).
• Tatar, A. (2018a). Çok Boyutlu Kişilik Envanterinin geliştirilmesi: Madde seçimi ve faktör yapısının oluşturulması. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 19, 5–13.
• Tatar, A. (2018b). Gözden geçirilmiş uzun ve kısa form altı faktörlü kişilik envanteri (HEXACO-PI-R) Türkçe formunun psikometrik özelliklerinin incelenmesi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 1, 5–13
• Temoshok, L., & Dreher, H. (1992). The Type C connection: The behavioural links to cancer and your health. Random House.
• Thielmann, I., Akrami, N., Babarović, T., Belloch, A., Bergh, R., Chirumbolo, A., ... & Lee, K. (2020). The HEXACO-100 across 16 languages: A large-scale test of measurement invariance. Journal of Personality Assessment, 102(5), 714–726.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Büyük Türkçe sözlük. Türk Dil Kurum Yay.
• Zhao, N. (2024). The minimum sample size in factor analysis. Retrieved November 15, 2024, from https://eli.johogo.com/Class/FA-Size.htm