OSMANLI-İRAN TİCARETİNDE BİR SINIR GÜMRÜĞÜ: KIZILDİZE

Yıl 2024, , 324 - 339, 31.10.2024

Hayrettin Pulat

https://doi.org/10.31463/aicusbed.1408318

Öz

Bu çalışmanın amacı Osmanlı-İran sınırının uç noktasında bulunan Bayezid Sancağına bağlı Kızıldize Gümrük İdaresinin ve buradaki işleyişin incelenmesidir. Belge analizine dayanan bu çalışmada ağırlıklı olarak Osmanlı arşiv belgeleri ve Osmanlılar tarafından tutulan Erzurum Vilayet Salnamesi’ndeki verilerden istifade edilmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın ilk yıllarını kapsayan çalışma, Osmanlı Devleti’nin merkezî bürokratik yapılanmasının gümrüğe ne derece yansıtılmaya çalışıldığını ortaya koymayı da amaçlamaktadır. Bunun yanı sıra buradaki bürokratik yapı ve çalışan memurların kimler olduğu da elde edilen bilgilerden tespit edilmiştir. Bu noktada dikkat çeken husus ilk yıllarda memur sayısının oldukça düşük olmasına rağmen, ele alınan dönemin sonlarına doğru memur sayısında büyük bir artış yaşandığıdır. Osmanlı Devleti’nin merkezileşme eğiliminin artması, ticari münasebetlerinin olduğu İran ve İngiltereli tüccar ve diplomatlarının şikâyetlerini de beraberinde getirmiştir. Osmanlılar bilhassa yasa dışı ticaretin önüne geçmek maksadıyla birtakım tedbirler almak istemişlerse de ticaret güzergâhının değişeceği endişesinden hareketle aldıkları tedbirleri erteleme ve uygulamama yoluna gitmişlerdir. Bu da istenilen düzeyde bir merkezîleşme ile sonuçlanmadığı gibi yasal olmayan ticaretin önüne geçememeyi de beraberinde getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kızıldize, Osmanlı, İran, ticaret, gümrük, asayiş

A Border Customs In Ottoman-Iran Trade: Kızıldize

Öz

The aim of this study is to examine the Kızıldize customs administration in the Bayezid sanjak, located at the extreme point of the Ottoman-Iranian border, and its functioning. In this study based on document analysis, Ottoman archive documents and data from the Erzurum Vilayet Salname kept by the Ottomans were mainly used. The study, which covers the second half of the 19th century and the first years of the 20th century, also aims to reveal to what extent the central bureaucratic structure of the Ottoman Empire was tried to be reflected in the customs. In addition, the bureaucratic structure here and who the civil servants are were determined from the information obtained. What is noteworthy at this point is that although the number of civil servants was quite low in the first years, there was a large increase in the number of civil servants towards the end of the period under consideration. The increasing centralization tendency of the Ottoman Empire brought with it the complaints of merchants and diplomats from Iran and England, with whom they had commercial relations. Although the Ottomans wanted to take some measures, especially to prevent illegal trade, they decided to postpone and not implement the measures they took, out of concern that the trade route would change. This did not result in the desired level of centralization and resulted in the inability to prevent illegal trade.

Anahtar Kelimeler

Kızıldize, Ottoman, Iran, trade, customs, security

Kaynakça

• Başkanlık Osmanlı Arşivi
• Babıali Evrak Odası (BEO), 192-14392; 2891-216770; 788-59030; 3388-254069.
• Cevdet Hariciye (C. HR), 15-82.
• Cevdet Maliye (C. ML), 459-18641.
• Dâhiliye Mektubi (DH. MKT), 1852-85.
• Dâhiliye Şifre (DH. ŞFR), 367-118; 367-136; 372-82.
• Dâhiliye Tesri-i Muamelat Komisyonu Islahat (DH. TMIK. S), 61-15.
• Dâhiliye Tesri-i Muamelat Komisyonu Muamelat (DH. TMIK. M), 182-64.
• İrade Meclis-i Vala (İ. MVL), 309-12817.
• İrade Rüsumat (İ. RSM), 11-31; 32-15.
• Şura-yı Devlet (ŞD), 1512-8; 365-29; 577-7; 581-11; 586-26; 591-45; 602-29; 603-14. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrak (TS. MA. e), 1399-82.
• Telif ve Tetkik Eserler
• Aydın H. (2020). “Cumhuriyet Dönemi Toponimi Politikaları ve Ağrı’da Değişime Tabi Tutulan Yerleşim Yerlerinin İsimleri (1923-1970)” Yakın Dönem Ağrı Tarihi, (Ed. Ahmet Edi-Yakup Karataş), Bursa: Ekin Yayınları. DİA. (1996). Gümrük. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 261). İstanbul: Diyanet Vakfı.
• Karataş Y. & Uğuz S. (2012). Osmanlı Devleti'nin Son Dönem İç Gümrük Rejimi ve Bunun Taşradaki Yansımaları: Eruzurm Örneği. History Studies, 4(2), 213-225.
• Kütükoğlu, M. S. (1996). Gümrük. Komisyon içinde, DİA (Cilt 16, s. 263). İstanbul: Diyanet Vakfı.
• Rüsumat Salnamesi. (1330). Dersaadet: Ahmed İhsan ve Şürekası.
• Salname-i Vilayet-i Erzurum. (1287, 1288, 1289, 1290, 1291, 1292, 1293, 1294, 1299, 1304, 1310, 1312, 1315, 1317, 1318).
• Sudi, S. (2008). Defter-i Muktesid/ Osmanlı Vergi Düzeni. (M. A. Ünal, Çev.) Isparta: Fakülte Kitabevi. Ticaret Layihaları. (1327).
• Tozlu, S. (1997). Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu (1850-1900). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü(Basılmamış Doktora Tezi).
• Vefik, A. (1328). Tekalif Kavaidi (Cilt 1). Dersaadet: Kanaat Kitaphanesi.