Seyyîd Şerîf Cürcânî’nin Fiillerin İyiliği ve Kötülüğü Konusunda Mu’tezile’ye Yönelttiği Eleştiriler

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 2, 72 - 87, 31.12.2024

Sezen Atlı , Mustafa Bozkurt

Öz

İyilik ve kötülük problemi farklı bilim alanlarında ve kelam ilminde ontolojik, teolojik ve epistemolojik açıdan tartışılan bir konudur. Bu alanda yapılan tartışmaların boyutu geçmişten günümüze farklılık gösterse de temelde Tanrı-insan ve âlem ilişkisi ekseninde tartışılmaya devam etmiştir. İyilik ve kötülük problemi kelam ilminde insanın eylemleri kapsamında tartışılmıştır. İnsana ait eylemlerin kim tarafından var edildiğine ilişkin determinist ve indeterminist anlayışlar fiillere ait olan değerler hakkındaki görüşlere kaynaklık etmektedir. Konunun problematiğine dair tartışmalar genellikle iyilik ve kötülüğün kaynağına, mahiyetine ve ne ile bilindiğine ilişkin yapılmıştır. Bu çalışmada Eş’ar’i gelenekten gelen ve felsefî kelam ekolünün önemli temsilcilerinden olan Seyyid Şerîf Cürcânî’nin iyilik ve kötülük meselesinde Mu’tezile mezhebine yönelttiği eleştirileri ortaya koyarak Cürcânî’nin konuya ilişkin görüşlerinin tespiti hedeflenmiştir. Bu bağlamda çalışmamızda iyilik/husun ve kötülük/kubuh kavramlarının anlam içerikleri üzerinde durulmuştur. Farklı kelam ekollerinin konu hakkındaki görüşleri tartışılmıştır. Cürcânî’nin iyilik ve kötülük problemine dair temel yaklaşımları Mu’tezile’ye yönelttiği eleştiriler kapsamında ele alınarak değerlendirilmiştir. Bu konuda bir çözüm önerisi belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Hüsün, Kubuh, Cürcânî, İnsan fiilleri

Sayyid Sharif Jujani’s Criticism of The Mu’tazila on The Goodness and Badness of The Acts

Öz

The problem of good and evil is a subject that is discussed in different fields of science and inthe science of kalam from an ontological theological and epistemological point of view. Although the extent of the discussiosns in this fiels has differed from the past to present, it has continued to be discussed on the axis of the relationship between God, man and the world. The problem of good and evil has been discussed in theology within the scope of human actions. Deterministic and indeterministic understandings of who created human actions were sourced by the view about the values belonging to the actions. Good discussions about yhe problematics of the subject have generally been made about the source of good and evil, is nature, and what it is known for. In this study, it is aimed to determine the views of Jurjani on the subject by revealing the criticisms of Sayyid Sharif Jurjani, who comes from the Ash’ari tradition and is one of the important representatives of the philosophical school of theology, to the Mu’tazila sect on the issue of good and evil. In this context, inn our study, the meaning contents of the concepts of good/husn and evil/qubh are emphasized. The views of different schools of theology on the subject were discussed. Jurjani’s basic approaches to the problem of good and evil have been evaluated within the scope of his criticisms of Mu’tazila. A solution proposal has been tried to be determined in this regard.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Husn, Qubh, Jurjani, Human Acts

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. (2013). Hüsün ve Kubuh. Ş. A. Düzgün (Ed.), Kelam (3. Basım). Ankara: Grafiker Yayınları.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Sâlim el-. (2008). el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. Beyrut: Dâr’u İbn Hazm.
• Arslan, Hulusi. (2021). Mu’tezile’de İyilik ve Kötülük. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Aslan, İbrahim. (2012). Kadı Abdulcebbar’ın İyilik - Kötülük Düalitesine Yönelttiği Eleştiriler. H. Arslan & M. Bozkurt (Eds.), Gnostik Akımlar ve Okültizm (s. 45-65). Malatya: İnönü Üniversitesi.
• Basrî, Ebü’l-Hüeyin el-. (1964). el-Mu'temed. Dımaşk.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-. (2014). Tavâli‘u’l-Envâr min Metâli‘i’l-Enzâr (İ. Çelebi, Çev.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. (1969). Kitâbü’l-Hayevân. Beyrut.
• Cürcânî, Ebül-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf el-. (1997). Kitâbu’t-Ta’rîfât (Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü) (Çev. A. Erkan). İstanbul: Bahar Yayınları.
• Cürcânî, Ebül-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf el-. (2015). Şerhu’l-Mevâkıf (Ö. Türker, Çev.) (3 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Cüveynî, İmâmül-Haremeyn el-. (2010). Kitâbü’l-İrşâd (Çev. A. B. Baloğlu, S. Yılmaz, M. İlhan, & F. Sancar). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çelebi, İlyas. (1998/1999). Klasik bir kelâm problemi: Hüsün-Kubuh. MÜİFD, 16-17, 55-90.
• Çelebi, İlyas. (2024). Hüsün-Kubuh. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/husun-ve-kubuh
• Descartes, Rene. (2013). Metot Üzerine Konuşma (Çev. A. Altınörs) (2. Basım). İstanbul: Paradigma Kitap.
• Eşarî, Ebül-Hasen el-. (2017). el-Lümâ’ fi’r-Red alâ Ehli’z-Zeyğ ve’l-Bida (Çev. K. A. Mavil & H. Yağlı Mavil) (2. Basım). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Eşarî, Ebül-Hasen el-. (2019). Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfû’l-Musallın (Çev. Ö. Aydın). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Ahmed el-. (1324). el-Müstesfâ min İlmi’l-Usûl (2 Cilt). Mısır: Dâru’s-Sadr.
• Gölcük, Şerafeddin. (1997). Bâkıllânî ve İnsanın Fiilleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gümüşoğlu, Hasan. (2019). İslam Akâidi ve Kelâm. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Hume, David. (2004). Din Üstüne (Çev. M. Tunçay) (4. Basım). İstanbul: İmge Kitabevi.
• İbn Manzûr, Ebül-Fazl Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Enâsrî. (2009). Lisânu’l-Arab (10 Cilt) (2. Basım). Beyrut: Dâru’l-Kütûbül-İlmiyye.
• İsfahânî, Ebül-Kâsım Hüyeyn b. Muhammed b. el-Mufaddal Râgıb el-. (2012). Mürefedât: Kur’an Kavramları Sözlüğü (Çev. Y. Türker) (3. Basım). İstanbul: Pınar Yayınları.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebül-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. (1965). el-Muğnî, XIV (el-Aslah, İstihkâku'z-Zemm, et-Tevbe) (Thk. M. es-Sîkâ). Kahire: el-Müessesetül-Mısriyyetül-Âmme.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebül-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. (2013). Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Çev. İ. Çelebi) (2 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kâdî Abdülcebbar, Ebül-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. (n.d.). el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhît ve’l-Adl. (Thk. M. M. Kasım). Kahire.
• Leibniz, Gottfried Wilhelm. (2011). Monadoloji: Metafizik Üzerine Düşünme (Çev. A. Altınörs). İstanbul: Doğubatı Yayınları.
• Mâtûrîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. (2020). Kitâbu’t-Tevhît (Çev. B. Topaloğlu) (15. Basım). Ankara: İSAM Yayınları.
• Meçin, Mehmet Mekin. (2023). Zaman Felsefesi: Zürvanizm. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 487-512.
• Meçin, Mehmet Mekin. (2023). Zaman Felsefesi: Zürvanizm. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 487-512.
• Mütercîm Âsım Efendi. (2013). el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsu’l-Muhît (6 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Nesefî, Ebül-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-. (1993). Tabsıratül-Edille fî Usûli’d-Dîn (Çev. H. Atay) (2 Cilt). Ankara: DİB Yayınları.
• Nesefî, Ebül-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-. (2017). Tevhidin Esasları (Kitâbu’t-Temhîd) (Çev. H. Alper) (4. Basım). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Nietzsche, Friedrich. (2016). İyinin ve Kötünün Ötesinde (Çev. M. Tüzel). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Platon. (2001). Timaios (Çev. E. Günay & L. Ay). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Râzî, Ebû Abdullah Fahrüdîn Muhammed b. Ömer b. Hüsseyn er-. (2019). Me‘âlimû Usûli’d-Dîn (Çev. M. Altaytaş). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Sâbûnî, Nûreddin es-. (2015). Mâtürediyye Akâidi (el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn) (Çev. B. Topaloğlu) (2. Basım). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Schopenhauer, Arthur. (2014). Hayatın Anlamı (Çev. A. Aydoğan) (6. Basım). İstanbul: Say Yayınları.
• Şehristânî, Ebül-Feth Muhammed b. Abdülkârim b. Ahmed e-. (2011). Milel ve Nihal (Çev. M. Öz) (3. Basım). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Tahrânî, Muhammed Muhsin Tahranî Aga Büzürg-i. (1983). ez-Zeria ila tasanifi’Ş-Şia (25 Cilt) (2. Basım). Beyrut: Dârül-Edva.
• Teftâzânî, Sa‘düdîn Mes‘ûd b. Ömer et-. (2018). Şerhu’l Akâid (Çev. T. H. Alp) (5. Basım). İstanbul: M.Ü.İFAV Yayınları.
• Teftâzânî, Sa‘düdîn Mes‘ûd b. Ömer et-. (2019). Makâsıdu’l-Kelâm fî ‘Akâidi’l-İslâm (Çev. İ. Eyibil). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Topaloğlu, B., & Çelebi, İ. (2015). Kelam Terimleri Sözlüğü (4. Basım). Ankara: İSAM Yayınları.
• Vankulu, Mehmed Efendi. (2014). Vankulu Lügati (2 Cilt). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Voltaire. (2005). Candide (Çev. M. Can). İstanbul: Bahar Yayınları.
• Weber, Alfred. (1998). Felsefe Tarihi (Çev. H. Vehbi Eralp) (5. Basım). İstanbul: Sosyal Yayınlar.