TUHFE-İ MURÂDÎ’DE “CANAVAR” KELİMESİNİN BAĞLAMI ÜZERİNE

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 4, 73 - 84, 31.12.2018

Selim Gök

https://doi.org/10.34083/akaded.487451

Öz

Farsça’dan dilimize geçmiş “canavar” kelimesi, klasik
metinlerde gerçek ve soyut manalarda kullanılmaktadır. Değerli taşlardan
bahseden Tuhfe-i Murâdî isimli eserde, canavar kelimesinin inciyi oluşturan
istiridyeyi kastettiği görülmüştür. Tarihsel süreçte bu kelime; mitolojik
unsurların, yaşantıların ve coğrafyanın etkisiyle farklı bağlamlar
kazanmıştır.  Başlangıçta istiridye-inci
çiftine suyun hayatî özelliklerinin yüklenmesi doğum ve doğurganlık
kavramlarıyla özdeşleşmiştir. Sonrasında istiridye sembolü ve onun taşıdığı
anlam; tanrı krallara atfedilmiştir. Bu özellikleri taşıyan yöneticiler
(canavarlar); refahın, bereketin ve ölümsüzlüğün kaynağı olarak görülmüşlerdir.
Lakin iyi kralların başka krallarla olan mücadeleleri iyi-kötü canavar (kral)
formları ortaya çıkarmıştır. Zamanla canavar; ejderha ile aynı form içinde
değerlendirilmiş ve hazineyi bekleyen dev canavar tasavvurları oluşmuştur. Bu
durum istiridyenin(canavarın) canlılık formunun zamanla erk özellikler gösteren
tanrı-kral formuna dönüşmesine neden olmuştur. Çünkü kadim toplumlara göre güç
ve hayat verme özelliği tanrı krallara ait bir özelliktir. Aynı zamanda
canlılar arasında sadece erkeği hamile kalan denizatları şeklî olarak ejderhaya
benzemektedir. Bu canlı hem erildir ve gücü elinde tutmaktadır hem de
doğurganlık gibi dişil bir özelliğe sahiptir. 
Bu bağlamda Tuhfe-i Murâdî’de geçen “arastôrûs”
istiridyesinin; mitolojilerdeki diş, boynuz, boğa kavramlarıyla özdeşleşen ve
yağmurlu mevsimlerde ortaya çıkan bir çeşit istiridye türü olduğu
anlaşılmıştır. “aries(koç) ve taurus(boğa)” burçlarının zaman olarak karşılığı;
“arastôrûs” un deniz yüzeyine çıktığı mart ve nisan aylarına rastlamaktadır.
Sonuç olarak, istiridyelerin doğurganlık özelliklerinin denizatları ile ortak
bir “canavar-ejderha” formu oluşturduğu tespit edilmiştir. Günümüzdeki
canavarlar ise istiridyenin ikiye açılan ağzından ve keskin, sivri dişlerinden
oluşan “can alan yırtıcı varlık” formunu karşılamaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Tuhfe-i Murâdî, canavar, ejderha, istiridye, ARASTORUS

Kaynakça

• Akyurt, İhsan; Türkmen, Mustafa Türkmen (1995) İnci Üretimi ve İnci Endüstrisi, Doğu Anadolu Bölgesi II. Su Ürünleri Sempozyumu, 14-16 Haziran, Erzurum.
• Ateş, Mehmet (2002) Mitolojiler ve Semboller –Ana Tanrıça ve Doğurganlık Sembolleri- (2. Baskı), İstanbul, Milenyum Yay.
• Ay, Suzan (1999) Ahmed Sadıkî-Ziver Paşa Divanı (Yüksek Lisans Tezi). Fırat Üniv., Elazığ.
• Bayram, Asuman (2017) Firakî Abdurrahman Çelebi, Hüsrev ü Şirin (Doktora Tezi), Hacettepe Üniv. Ankara.
• Devellioğlu, Ferit (2006) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, (23. Baskı), Ankara, Aydın Kitabevi Yay.
• Diyanet Meal, https://kuran.diyanet.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 17.02)
• Edirneli Şevki Divanı (2000) (Haz.: Yakar, Halil İbrahim), Konya, Palet Yay.
• Elíade, Micea (2006) Şamanizm (2. Baskı), (Çev: İsmet Birkan), Ankara, İmge Kitabevi.
• Elíade, Micea (1992) İmgeler Simgeler, Ankara, Gece Yay.
• Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satırarası İlk Kur’an Tercümesi (2014)Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satırarası İlk Kur’an Tercümesi (İnceleme –Metin-Dizin), (Haz.: Küçük, Murat) Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
• Gösterim Sanatları Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
• Gül ü Bülbül (2000) (Haz.: Öztekin, Nezahat), Ankara, Akademi Kitabevi Yay.
• Hazâ Kitâb-ı Mevlûd (2012) Şehîdî Mevlid (İnceleme-Metin-Dizin), (Haz.: Özkan, Fatma) (Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniv., Edirne.
• Hürriyet,https://www.google.com.tr/search?q=tricana+maxima+röding&oq=tricana+maxima+rödin g&aqs=chrome..69i57.14308j1j4&sourceid=chrome&ie=UTF-8 (Erişim T. 03.11.2018, saat: 09.50)
• İnan, Abdülkadir (2000) Tarihte ve Bugün Şamanizm –Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara.
• Japanese Street Food: Giant Oyster: https://www.youtube.com/watch?v=jFFJaC7PAqM (Erişim Tarihi: 25.11.2018, saat: 08.05)
• Johnson, Francis (1852) A Dictionary (Persian, Arabic and English), London.
• Karlığa, H. Bekir (1991) “Anâsır-ı Erbaa” TDVİA (Cilt 3), İstanbul, TDV. Yay.
• Korkmaz, Esat (2003) Eski Türk İnançları ve Şamanizm Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Anahtar Kitaplar Yay.
• Kraliçe Puabi-Boğa Liri,https://nereye.com.tr/sumer-hukumdarlarinin-kraliyet-mezarlari-hazineleri (Erişim tarihi: 24.11.2018, saat: 22.28)
• Rasathane, http://rasathane.ankara.edu.tr/files/2013/02/2014_06_08_astronomi_astroloji.pdf
• Ross, E. Denison (1994) Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü (Çev.: Gürsoy-Naskali, Emine) Ankara, Türk Dil Kurumu Yay.
• Roux, Jean-Paul (2002) Türklerin ve Moğolların Eski Dini, İstanbul, Kabalcı Yay.
• Sami, Şemseddin (2004) Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, Çağrı Yay.
• Smith, G. Elliot (2016) Ejderhanın Evrimi, (Çev: Yahya Berkol Güleç), Altıkırkbeş Yay., İstanbul.
• Steingass, F.;(1998) A Comprehensive Persian-English Dictionary, 7. Baskı, Iran University Press.
• Şahin, Adil; Doğan, Atila (2017) “Mitolojiden Genel Kamu Hukukuna “Canavar Yaratık” Olgusu: Leviathan, Behemot, Rahav, Yılan ve Ejderha” , Uluslararası Ekonomi ve Yenilik Dergisi, 3 (2) 2017, 149-184.
• Tiyatro Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
• Tuhfe-i Murâdî (Cevhernâme)(2012), (Haz.: Argunşah, Mustafa), İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay.
• Tuhfetü'l-Uşşâk (2017) Ahmed Yesevî’nin Rumelili Bir Takipçisi:Üsküplü Atâ ve Tuhfetü’l-Uşşâk, (Haz.: Aksoyak, İ. Hakkı)Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniv., Ankara.
• Türk Lehçeleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.43)
• Türkiyedeki Canavar Otları ve Mücadeleri, (2010) TÜBİTAK-TAGEM, Adana.
• Veteriner Terimleri Sözlüğü, www.tdk.gov.tr, (Erişim Tarihi: 24.11.2018, saat: 16.41)
• Yılmaz, Salih (2005) Osmanlı Mimarisinde İstiridye Formu (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enst., İstanbul.
• Yusuf Bey-Ahmet Bey (Bozoğlan) Destanı (1989) (Haz.: Özkan, İsa)Yusuf Bey-Ahmet Bey (Bozoğlan) Destanı, Ankara, Kültür Bakanlığı Yay.