Osmanlı Dönemi Metinlerinde Ekmek ve Ekmekle İlgili Anlam Çerçeveleri

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 4, 348 - 376, 26.12.2019

İncinur Atik Gürbüz

https://doi.org/10.34083/akaded.650245

Cited By: 3

Öz

Kaynaklara göre insanoğlu, yaşaması için
gerekli olan beslenme ihtiyacını ilk dönemlerde avladığı hayvanlardan elde
ettiği et türevi besinlerle ve topladığı meyve ve bitki tohumları ile
karşılamaktaydı. Bu aşamada doğanın kendisine sunduklarıyla yetinen insanoğlu
elindeki malzemeyi değiştirme/dönüştürme yetisine sahip değildi. Dolayısıyla
bitki tohumlarını işleyip una dönüştürmeyi de bilmiyordu. Kesin tarihi
bilinmemekle birlikte insanın ateşi kullanmayı öğrenmesi ve yerleşik yaşama
geçmesi, besin kaynaklarının çeşitlenmesinin önünü açtı. Bu sürecin sonunda
insanoğlu tahılı işlemeyi, elde ettiği unu mayalı ya da mayasız olarak hamur
hâline getirmeyi ve fırın, tandır, sac gibi aletler aracılığıyla pişirerek
ekmek hâline getirmeyi de öğrendi. Ortaya çıkan bu yiyecek insanlar tarafından
öylesine beğenildi ki tarihin her döneminde insanlığın en temel besin
kaynaklarından biri oldu. İnsanlığın gelişim sürecinde şehirleşmeye, meslekî
bölümlenmeye ve ihtisaslaşmaya paralel olarak daha kolay üretilebilir ve
ulaşılabilir olmasıyla birlikte bütün dünyada kurulan her sofranın vazgeçilmezi
hâline geldi.

Tarihî kayıtlarda Babil halkının fırında ekmek
pişirmeyi bildiği, eski Mısır’da -tesadüfen bulunan- ekmek mayalama yönteminin
kullanıldığı hatta Mısır’da beyaz ekmeğin soyluların ve sarayın simgesi
sayıldığı gibi bilgiler bugüne aktarılmaktadır. Türklerde ise Orta Asya’dan
itibaren var olan ekmek/etmek kültürü, Anadolu’ya yerleştikten sonra çeşitlenmiş
ve daha zengin bir hâle gelmiştir. Anadolu coğrafyasının buğday yönünden zengin
olmasının da etkisiyle buğday başta olmak üzere çavdar, arpa, mısır gibi
tahıllar, ekmek yapımında kullanılmış ve ayrıca çeşitli yapım teknikleri ile
ekmeğin şekli, tadı, dayanma süreleri de belirlenmiştir.

Ekmek, toplumsal yapının gelişimiyle birlikte
asgari düzeydeki beslenmenin sembolü hâline gelmiştir. İnsanların ekmeğe erişim
gücü, toplumun refah düzeyinin göstereni olarak kabul edilmiştir. Toplumsal
hayatın bu kadar önemli bir parçası olan ekmeğin ve çeşitlerinin, yaşanılan
hayatın bir göstereni olan edebiyata ve edebi metinlere de yansıdığı
görülmektedir. Bu çerçevede ekmekle ilgili pek çok unsur, edebiyatın mecazlar
dünyası içerisinde kendine yer bulmuştur.

Bu makalede ekmeğin ve ekmekle ilgili
unsurların Osmanlı dönemi edebî metinlerindeki kullanılış biçimleri
incelenecektir. Bu inceleme sonucunda ekmek etrafında oluşan anlam
çerçevelerinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, edebî metinler

Kaynakça

• Ak, Coşkun (2001). Bağdatlı Rûhî Dîvânı (Karşılaştırmalı Metin). IIC. Bursa: Uludağ Üniversitesi Yay.
• Aksoyak, İsmail Hakkı (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı. Ankara: KTB Yay.
• Atalay, Besim (2006). Kâşgarlı Mahmûd, Dîvânu Lugâti’t-Türk- I. Ankara.
• Başpınar, Fatih (2011). “Basîrî’nin Bengînâme Adlı Eseri”. Turkish Studies 6 (3): 567-576.
• Başpınar, Fatih (2013). Garâmî- Dîvân. İstanbul: Yedirenk Yay.
• Bilkan, Ali Fuat (1997). Nâbî Dîvânı. İstanbul: MEB Yay.
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul.
• Canan, İbrahim (1988). Kütüb-i Sitte, Hadis Ansiklopedisi. XVIII C. Ankara: Akçağ Yay.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Tirteenth Century Turkish. Oxford.
• Çakır, Zehra Vildan (1998). Hevâyî (Abdurrahman, Kubûrî-zâde) Dîvânı’nın Tenkidli Metni ve İncelemesi). Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Çavuşoğlu, Mehmed (1977). Yahyâ Bey, Dîvan (Tenkidli Basım). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Emecen, Feridun (1996). “Fodula”. İslam Ansiklopedisi. C. XIII. İstanbul: TDV Yay. 167-170.
• Erünsal, İsmail (2018). Tâcîzâde Cafer Çelebi, Dîvân. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-211662/taci-zade-cafer-celebi-divani.html [Erişim Tarihi: 03.08.2019]
• Genç, Reşat (1982). “XI. Yüzyılda Türk Mutfağı”. Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri. Ankara: KTB Yay. 57-68.
• Gürbüz, Mehmet (2012). Safiye Sultanzâde Mehmed Rezmî, Dîvân. Ankara: Grafiker Yay.
• Kabak, Turgay (2013). “Trabzon-Akçaabat’taki Geleneksel Fırıncılık ve Ekmek Yapım Teknikleri Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme”. Dünden Bugüne Akçaabat Sempozyumu (26-28 Nisan 2013).
• Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dağlı (2003). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. C. I (2. Kitap). İstanbul: YKY.Kanunname-i İhtisab-ı Bursa. Ankara: TSE.
• Kaplan, Mahmut (1996). Neşâtî Dîvânı. İzmir: Akademi Kitabevi.
• Karacan, Turgut (1991). Bosnalı Alaeddin Sabit, Divan. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1978). Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bit’t-türkî). İstanbul: MEB Yay.
• Kartal, Ahmet (2000). “Basîrî ve Türkçe Şiirleri”. İlmî Araştırmalar (10): 77-96.
• Kaya, Bayram Ali (2017). Azmizâde Hâletî Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56159,azmizade-haleti-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 10.07.2019]
• Kılıç, Atabey (2003). “Karnım Açtır Karnım Aç!”. Berceste Aylık Kültür Sanat Edebiyat Dergisi 2(13): 3-6.
• Kılıç, Filiz (hzl.) (2018). Âşık Çelebi, Meşâ’irü’ş-Şu‘arâ. Ankara: KTB Yayınları. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 11.08.2019]
• Kobya, Elif Şebnem (2013). “Kutadgu Bilig’de Yiyecek ve İçecek Adları”. Turkish Studies 8 (8): 823-833.
• Kurtoğlu, Orhan (2017). Lebîb Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55756,lebib-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 13.07.2019]
• Kuter, Murat (2013). “Ekmeğin Tarihi”. Standart Ekonomik ve Teknik Dergi 52 (615): 41-45. https://statik.tse.org.tr/upload/tr/dosya/icerikyonetimi/545/16102014143405-1.pdf [Erişim Tarihi: 09.06.2019]
• Kutlar Oğuz, F. Sabiha, Ayşe Yıldız, Tuba Işınsu Durmuş (2018). Dîvân-ı Firâk-ı Esîrî [Sergüzeşt-nâme – Gazavat-nâme – Pend-nâme – Dîvân]. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-217192/divan-i-firak-i-esiri.html [Erişim Tarihi: 09.06.2019]
• Külekçi, Numan (1985). Gani-zâde Nâdirî- Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri, Divânı ve Şeh-nâmesi’nin Tenkidli Metni. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Külekçi, Numan ve Turgut Karabey (1997). Erzurumlu İbrahim Hakkî, Dîvân. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yay.
• Ögel, Bahaeddin (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş, IV. Ankara.
• Özgüdenli, Osman G. ve Ömer Uzunağaç (2014). “Selçuklu Anadolusu’nda Ekmek”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 1 (1): 43-72.
• Samancı, Özge (2013). “Osmanlı Kültüründe Ekmeğin Simgesel Anlamları”. Yemek ve Kültür (32): 72-77.
• Şavkay, Tuğrul (2000). Osmanlı Mutfağı. İstanbul: Şekerbank Yay.
• Şen, Mesut (2004). Tuz Kelimesi Üzerine, Tuz Kitabı, İstanbul: Kitabevi, s:17-27.
• Öztekin, Ali (1996). Gelibolulu Mustafa ‘Âlî, Câmi’u’l-Buhûr Der Mecâlis-i Sûr. Ankara: TTK Yay.
• Pakalın, M. Zeki (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. III C. İstanbul: MEB Yay.
• Tarlan, Ali Nihat (1970). Zatî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Tızlak, Fahrettin (2010). “III. Selim ve İstanbul’un Ekmek Problemi”. XVI. Türk Tarih Kongresi (20-24 Eylül 2010). VI. Cilt. Ankara: TTK Yay. 17-35.
• Ünsal, Artun (2003). Nimet Geldi Ekine- Türkiye’nin Ekmeklerinin Öyküsü, İstanbul: YKY.
• Yatman, Mustafa (1989). Osmanzade Taib Divanı’ndan Seçmeler. Ankara: KB Yay.
• Yıldırım, Sinan (2004). Divan Edebiyatında Nazirecilik Geleneği ve Hevâyî’nin Nazirelerden Oluşan Divanı. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Yerasimos, Stefanos (2002). Sultan Sofraları, 15 ve 16. Yüzyılda Osmanlı Saray Mutfağı. İstanbul: YKY.
• Yılmaz, Kadriye (2017). İbrahim Tırsî ve Dîvânı. Ankara: KTB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55911,ibrahim-tirsi-ve-divanipdf.pdf?0 [Erişim Tarihi: 08.07.2019]
• Zülfikar, Hamza (2012). “Anlamları, Deyimleri ve Çeşitleriyle Ekmek”. Türk Dili 3 (728): 12-17.