Eski Türkçede “Konuşma” Kavramı: Türkleriŋ Temişin Ayur

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 232 - 269, 30.04.2021

Ezgi Demirel

https://doi.org/10.34083/akaded.893437

Öz

Toplumsal bir varlık olan insanın en önemli sosyalleşme aracı dildir. Dil ise konuşma yoluyla gerçekleştirilen bir süreçtir. Bu nedenle her ne kadar dil incelemelerinde yazınsal metinlerle ortaya koyulan ve söz varlığını oluşturan bütün sözcükler ayrı ayrı ele alınsa da sözlü iletişimi sağlayan ve “konuşma” kavramına giren sözcüklerin de yine yazınsal metinler aracılığıyla tespiti büyük önem arz etmektedir.

İnsanın zihninde tasarladığı, etrafında gördüğü her şeyi karşılayan “kavram” oldukça geniş kapsamlı ele alınması gereken bir sözcüktür. Bu çalışmada tarihsel Türk dili alanının Eski Türkçe dönemini oluşturan Orhun, Uygur ve Karahanlı Türkçesi esas alınarak “konuşma kavramı”na girdiği düşünülen sözcükler ve sözcük grupları ele alınmıştır.

Konuşma kavramını karşılayan sözcükler ve bunlardan türeyen sözcük ailelerinin tespit edilmesi yoluyla Eski Türkçe döneminde “konuşma” üzerine kurulan söz varlığının ortaya koyulduğu bu çalışmada Türklerin “söz” ile şekillenen kavram dünyasını irdelemek amaçlanmaktadır. Çünkü Eski Türkçenin söz varlığı içinde “konuşma” kavram alanına giren sözcük ve sözcük aileleri bu dönemin dilinin zenginliğini göstermesi bakımından araştırmacılara önemli ipuçları sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Konuşma, kavram, kavram alanı, sözcük ailesi, Eski Türkçe

The Concept of “Speaking” in The Old Turkish: Türkleriŋ Temişin Ayur

Öz

As a social being, the most critical socialization tool of human is language. Besides, language is a process carried out through speaking. Hence, although all the words that are revealed with literary texts in language studies and and that constitute the vocabulary are handled separately, determination of words that provide verbal communication and which are included in the concept of “speaking” through literary texts is also of great importance.

The “concept” that supplies everything human sees around and designed in the human mind is a word that requires to be discussed quite comprehensively. In this study, the words and phrases that are thought to be included in the “concept of speaking” based on Orkhon, Uighur and Karakhanid Turkish, which constitute the Old Turkish period of the historical Turkish language field, are discussed.

This study, which reveals the vocabulary established on “speaking” in the Old Turkish period, by identifying the words that meet the concept of speaking and the word families derived from them, aims to examine the conceptual world of the Turks shaped by “words”. Because the words and word families within the concept of “speaking” in the vocabulary of Old Turkish provide important clues to the researchers in terms of showing the language richness of this period.

Anahtar Kelimeler

Speaking, concept, conceptual field, family of words, Old Turkish

Kaynakça

• Akar, Ali. (2005). Türk Dili Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aksan, Doğan. (2004). Dilbilim ve Türkçe Yazıları, İstanbul: Multilingual.
• Aksan, Doğan. (2005). Anlambilim Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayın Evi.
• Arat, Reşit Rahmeti. (2006). Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti. (2008). Kutadgu Bilig Yusuf Has Hacip, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Aydın, Erhan. (2012). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yayınları.
• Barutçu, Özönder F. S. (1996). Muhâkemetü’l-Luġateyn, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (656).
• Clauson, Sir Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• Dankoff, Robert, Kelly, James. (1982-85). Compendium Of The Turkic Dialect I-III, Washington: Harvard Üniversitesi Yayınları.
• Demirci, Ümit Özgür. (2014). Eski Uygurca Dört Çatik, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet Bican, Akkoyunlu, Ziyat, (2014). Dîvânu Lugât’it-Türk Giriş-MetinÇeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Guiraud, Pierre, (1999). Anlambilim La Sémantique, (çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual.
• Gulcalı, Zemire. (2015). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, Tuncer. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü –Etimolojik Sözlük Denemesi-, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, James Russell. (1998). Dunhuang Mağarası’nda Bulunmuş Buddhacılığa İlişkin Uygurca El Yazması İyi ve Kötü Prens Öyküsü, (çev. Vedat Köken), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (682).
• İmer, Kâmile, Kocaman, Ahmet, Özsoy, Sumru, A. (2011). Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kaya, Ceval. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (607).
• Nadyelyayev, V. M., Nasilov, D.M., Tenişev, E. R., Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’ (Akademiya Nauk SSSR), Leningrad.
• Ölmez, Mehmet. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm) (Suvarṇaprabhâsasûtra), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi I, Ankara: Odak Offset.
• Özbay, Betül. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Porzig, Walter. (1985). Dil Denen Mucize I, (çev. Vural Ülkü), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Saussure, Ferdinand de. (1998).Genel Dilbilim Dersleri, (çev. Berke Vardar), İstanbul: Multilingual.
• Şen, Serkan, (2017). Körüm Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tekin, Şinasi. (2019). Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat. (2013). Irk Bitig, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat. (2014). Orhon Yazıtları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Trier, Jost. (1973). Das sprachliche Feld. Eine Auseinandersetzung, “Aufsätze und Vorträge zur Wortfeldtheorie”. (hrsg. v. Anthony van der Lee und Oskar Reichmann), Paris: The Hague, s. 150–151.
• Vardar, Berke.(2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual.