The Gramaticalisation on Example of the Verb of cat- ~ jat- ~ yat- in Northwest (Kipchak) Group Turkish Dialects

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 356 - 388, 30.04.2021

Esra Gül Keskin

https://doi.org/10.34083/akaded.897607

Öz

Grammaticalisation refers to the process where words belonging to a language lose their meanings and gain some grammatical functions. The names in the language can turn into prepositions or suffixes in the historical process. An example of this is the reduction of personal suffixes, called personal suffixes with pronoun origin, which are used in verb conjugation in Turkish, from personal pronouns. Verbs with independent dictionary meaning can also lose their meanings and can be used with auxiliary verb function. We come across examples of this since the Old Turkish period. In time, a verb that has gained the feature of an auxiliary verb, can also be transformed into a tense suffix, a modal suffix or a verb suffix. tur- verb meaning “to stand up” was not an independent dictionary element in the Old Turkish period, but gained the function of auxiliary verb.

Another verb that lost its independent dictionary meaning and started to be used as an auxiliary verb in the Old Turkish period is also yat- verb. This verb, which is also mentioned in the contemporary Northwest (Kipchak) group Turkish dialects in the form of cat- and jat- besides its auxiliary verb function, it appears in some structures that express tense, have the feature of participle and gerundium and emphasis the meaning of the sentence.

Anahtar Kelimeler

Northwest (Kipchak) Turkish dialects, grammaticalisation, the verb of yat- (cat-, jat), compound verbs

Kuzeybatı (Kıpçak) Grubu Türk Lehçelerinde cat- ~jat- ~ yat- Fiili Örneğinde Gramerleşme

Öz

Gramerleşme bir dile ait sözcüklerin kendi anlamlarını kaybederek birtakım gramatikal işlevler kazandığı süreci ifade etmektedir. Dilde yer alan adlar tarihî süreç içerisinde edatlara veya durum eklerine dönüşebilir. Türkçede fiil çekiminde kullanılan ve zamir kökenli şahıs ekleri diye adlandırılan şahıs eklerinin şahıs zamirlerinden kısalması bunun bir örneğidir. Bağımsız sözlük anlamına sahip fiiller de kendi anlamlarını kaybederek yardımcı fiil işleviyle kullanılabilir. Eski Türkçe döneminden itibaren bunun örnekleri karşımıza çıkmaktadır. Yardımcı fiil özelliği kazanan bir fiilin zaman içerisinde zaman veya kip ekine veya bir fiilimsi ekine dönüşmesi de söz konusudur. “Ayağa kalkmak” anlamındaki tur- fiili, henüz Eski Türkçe döneminde bağımsız bir sözlük unsuru olmaktan çıkmış yardımcı fiil işlevi kazanmıştır.

Yine Eski Türkçe döneminde bağımsız sözlük anlamını kaybedip yardımcı fiil olarak kullanılmaya başlayan bir başka fiil de yat- fiilidir. Günümüz Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçelerinde cat- ve jat- biçiminde de geçen bu fiil, yardımcı fiil işlevinin yanı sıra zaman ifade eden, sıfat-fiil ve zarf-fiil özelliği gösteren ve cümlenin anlamını pekiştiren birtakım yapılarda karşımıza çıkmaktadır. 

Anahtar Kelimeler

Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçeleri, gramerleşme, yat- (cat-, jat-) fiili, birleşik fiiller

Kaynakça

• Arıkoğlu, Ekrem; Alimova, Cıldız; Askarova, Rahat ve Selçuk, Bilge Kağan (2017). Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II. Bişkek.
• Aydın, Erhan (2012). Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Bakırcı, Nedim (2010). Kırım Tatar Masalları. Konya: Kömen Yayınları.
• Biray, Nergis; Ayan Ekrem ve Kurmangaliyeva Ercilasun, Güljanat (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Caferoğlu, Ahmet (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (2. bs).
• Ceritoğlu, Murat (2012). Kırgız Türkçesinin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çulha, Tülay (2006). Karaycanın Kısa Söz Varlığı. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Çulha, Tülay (2019). Karaycanın Karşılaştırmalı Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doğan, Oğuz ve Koç, Kenan (2013). Kazak Türkçesi Grameri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık (2. bs).
• Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergönenç Akbaba, Dilek (2011). Kazak ve Nogay Türkçesi Yazı Dillerinde Tasvir Fiilleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ergönenç, Dilek (2019). Nogay Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökçe, Faruk (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Gül, Kübra (2020). Kumuk Türkçesinde Birleşik Fiiller (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Ankara.
• Gülsevin, Selma (2016). Karay Türklerinin Dili (Troki Diyalekti). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Haspelmath, Martin (1999) “Why is Grammaticalization Irreversible?”, Linguistics, 37/6, p. 1043-1068.
• Hopper, Paul J. (1996). “Some Recent Trends in Grammaticalization”, Annual Reviews, 25, p. 217-236.
• Hopper, Paul J. ve Traugott, Elizabeth Closs (2003). Grammaticalisation. Cambridge: Cambridge University Press, (2. baskı).
• Işık, Nursel (2016). Karaçay-Malkar Folklor Kitabının Latin Harflerine Aktarımı ve Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Avrasya Araştırmaları Ana Bilim Dalı, Kayseri.
• Kalmıkova, S. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar. Moskva.
• Karaağaç, Günay (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, Leyla (2013). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I -Fiil- Basit Çekim (2013). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kazak Edebî Dilinin Sözlüğü. 15 Cilt (2011). Almatı.
• Kazak Türkçesi Sözlüğü (1984) (Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Kerimoğlu, Caner (2014). Türkiye Türkçesi ve Tatar Türkçesinin Karşılaştırmalı Söz Dizimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, Kenan; Bayniyazov, Ayabek ve Başkapan, Vehbi (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuryłowicz, Jerzy (1965). “The Evolution of Grammatical Categories”, Diogenes, 51, p. 55-71.
• Küçükmehmetoğlu, Ömer (2018). Başkurt Türkçesi Şekil Bilgisi. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları.
• Lehmann, Christian (2002). Thougths on Grammaticalization. Arbeitspapiere des Seminars für Sprachwissenschaft der Universität Erfurt (Second revised edition).
• Meillet, Antoine (1912). “L’évolution des formes grammaticales”. https://www.academia.edu/ [13.03.2021].
• Muzafarov, Refik ve Muzafarov, Nüzhet (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça Sözlük (Çev. Nariman Seyityahya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, Mustafa (2007). “Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 679-748.
• Öner, Mustafa (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, Murat (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, Abdulkadir (2015). Karay Türkçesinin Tarihî ve Çağdaş Kıpçak Türkçesiyle Karşılaştırmalı Söz Varlığı - Fiil (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Kayseri.
• Pekacar, Çetin (2007). “Kumuk Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun), Ankara: Akçağ Yayınları, s. 939-1008.
• Pekacar, Çetin (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sırtı, Ezgi (2019). Kıpçak Lehçelerinde Kök Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şahan Güney, Fatma (2015). Tatarca Referans Grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Şirin User, Hatice (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen Yayınları (2. bs).
• Tamir, Ferhat (1999). “Kazak Türkçesinde Kalıp Fiilleri”, 3. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tamir, Ferhat (2007). “Kazak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 429-480.
• Tan, Ali (2010). Kırgız Türkçesinde Tasvir Fiilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, Ufuk (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 883-938.
• Tavkul, Ufuk (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokombayev, Aalı (1947). Taŋ Aldında. Firunze.
• Tolkun, Selahittin (1999). Kırgız Türkçesinde Mastar, Partisip ve Gerundiumlar (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı, İstanbul.
• Turgunbayev, Caştegin (2004). Kırgız Türkçesinde Sıfat-fiil Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uygur, Ceyhun Vedat (2007). “Karakalpak Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 543-622.
• Uygur, Ceyhun Vedat (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Uygur, Ceyhun Vedat (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vardar, Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları (2. bs).
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2014). Başkurt Türkçesinde Kip. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yazıcı Ersoy, Habibe (2018). Başkurt Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yudahin, K. K. (1994). Kırgız Sözlüğü I-II (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (3. bs).
• Yüksel, Zühal (2007). “Kırım-Tatar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 811-882.
• Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ [13.03.2011]
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. https://ekitap.ktb.gov.tr/ [13.03.2011]