Kazak Türkçesinde Sıfat-Fiillerin Zaman Değerleri Üzerine

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 951 - 969, 30.08.2021

Esra Yavuz

https://doi.org/10.34083/akaded.945992

Cited By: 1

Öz

Göreceli bir kavram olan zaman, felsefeden başlamak üzere felsefe temelinde doğmuş bütün bilim dalları için araştırma sahası hâline gelmiştir. Zaman, dil açısından incelendiğinde gerçek zaman ve fiil zamanı olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Fiillerin çekim ekleri vasıtasıyla geçmiş, gelecek, şimdiki vb. zaman karşılıkları olduğu gibi sıfat-fiil eklerinin de zaman değerleri vardır. Bu zaman değerleri ekin ihtiva ettiği zaman değerlerinin dışında işlevsel ve anlamsal açıdan incelendiğinde farklı zaman değerlerini de ifade edebildiği bilinmektedir. Çalışmada, Kazak edebî metinlerinden hareketle sıfat-fiil eklerinin hangi zaman değerlerini karşıladığı işlevsel-anlamsal açıdan incelenmeye çalışılmıştır.

Kazak gramerlerinde tespit edilen sınıflandırmalardan farklı olarak çalışmada, sıfat-fiillerin zaman değerleri işlevsel-anlamsal açıdan ele alınmıştır. Sıfat-fiiller incelenirken bir sıfat-fiil ekinin birden fazla zamana gönderme yaptığı da göz önünde bulundurularak her sıfat-fiil ekinin altında hangi zaman değerine sahip olduğu örneklerle ortaya koyulmuştur. Ayrıca, çalışmada sıfat-fiil eklerinin zamanla kalıplaşarak isim ve sıfat türetme işlevi kazanması nedeniyle örneklerde geçen fiil + sıfat-fiil yapısının sözlüklerde madde başı olarak yer alıp almamasına da özellikle dikkat edilmiştir. Böylece çalışma için sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmadığı, yani temel işlevini kaybetmediği örnekler seçilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkçesi, zaman, sıfat-fiil, sıfat, zaman değeri, işlev

On Tense Values of Verbal Adjectives in Kazakh Turkish

Öz

Tense, which is a relative concept, has been a searching area in all branches of science that were born on the basis of philosophy, starting with philosophy. In terms of language, tense is examined in two groups as real tense and verb tenses. Verbs have tense equivalents such as past, future, present and so on through inflections and verbal adjective suffixes also have tense values. It is known that these tense values can also express different tense values when examined functionally and semantically, apart from the tense values that an inflection includes. In the study, the tense values to which verbal adjectives suffixes correspond were examined in functional and semantical terms based on Kazakh literary texts.

Unlike the classifications determined in Kazakh grammar books, the tense values of the verbal adjectives were discussed in functional and semantical terms. While examining the adjective-verbs, considering that a verbal adjective suffix corresponds to two or more tenses, the tense value of each verbal adjective suffix was demonstrated with examples. In addition, due to the fact that the verbal adjective suffixes become stereotyped over time and gain the function of deriving nouns and adjectives, special attention was paid to whether the verb+verbal-adjective structure mentioned in the examples is included in the dictionaries as entries. Therefore, the examples including the verbal adjectives suffixes that did not become stereotyped, that is, did not lose their basic function were chosen.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Turkish, tense, verb, verbal adjective, time value, function

Kaynakça

• Abdraxmanov, M. (2010). Sağım Jıldar. Almatı: Abzal-Ay Baspası.
• Altay, A. (1998). Qır men Qala Xikayaları. Almatı: Sanat Baspası.
• Amantay, D. (2010). Qarqaralı Basında: Roman, Povest’, Äñgimeler, Esseler, Öleñder. Almatı.
• Aqaşeva, S. S. (2007). Sarıarqa Sañlağı. Almatı: QR BĞM Ortalıq Ğılımiy Kitapxanası Baspaxanası.
• Arpabekov, S. (2004). Qazaq Tili (Anıqtamalıq). Almatı: Däwir Baspası.
• Axmetova, Ä., Jünisbekova, K., & Orazbeyava, F. (1998). Qazirgi Qazaq Tiline Arnalğan Jattığuwlar: Mofologiya. Almatı: Respublikalıq Baspa Kabineti.
• Aymawıtov, J. (2003). Aqbilek. Almatı: Atamura Baspası.
• Aymawıtov, J. (2013). Jüsipbek Aymawıtov Şığarmaları: Romandar. Almatı: El-Şejire Baspası.
• Älimbayev, M., Qaliulı, S., Ospan, S., & Üsenbayev, B. (2013). Aldar Köse Xikayaları. Almatı: Balalar Ädebiyeti Baspası.
• Älimulı, A. (2014). Ğumır-Dariya. Almatı: Arna Baspası.
• Ämirbek, K. (2015). Söyle Deseñ, Söyleyin. Almatı: “Qarataw KB” JŞS, Dästür Basbası.
• Äşimulı, A. (2014/1). ... Jan Bölek. Almatı: Arna Baspası.
• Äşimulı, A. (2014/2). Mayranıñ Äni. Almatı: Arna Baspası.
• Äwezov, M. (2014/1). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Jıynağı: Maqalalar, Äñgimeler, Awdarmalar, P'esalar (1921-1925). T. 2. (Red.. M. Qul-Muxammed, A. Särinjipov) Almatı: "Däwir" "Jibek Jolı" Baspası.
• Äwezov, M. (2014 /2). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı: Povester (1927-1929). T. 5. (Red. M. Qul-Muxammed jäne A. Särinjipov). Almatı: "Däwir" "Jibek Jolı" Baspası.
• Äwezov, M. (2014/3). Şığarmalarınıñ Elüw Tomdıq Tolıq Jıynağı: Roman, Roman Josparı, Derekter (1959-1961). T. 39. (Red. M. Qul-Muxammed jäne A. Särinjipov). Almatı: "Däwir" "Jibek Jolı" Baspası.
• Balaqayev, M. (1940). Qazaq Tiliniñ Grammatikası. Alma-Ata: Qazaq Memleket Baspası.
• Baytursınov, A. (2003). Ädebiyet Tanıtqış: Zerttew men Öleñder. Almatı: Atamura Baspası.
• Baytursınulı, A. (1992). Til Tağılımı. Almatı: Ana Tili Baspası.
• Baytursınulı, A. (2013). Altı Tomdıq Şığarmalar Jıynağı: Til Qural. T. 3. (Qurastırğan: R. Saxıbekqızı) Almatı: El-Şejire Baspası.
• Begaliyev, Ğ., & Sawranbayev, N. (1948). Qazaq Tiliniñ Grammatikası. Almatı: Qazaqtıñ Memlekettik Oquw Quraldar Baspası.
• Bektemirqızı, Ş. I. (2008). Qazaq Tili Sözderiniñ Türlenim Jüyesi men Qızmeti. Pavlodar: Eko Baspası.
• Bekturov, Ş. K. (2006). Qazaq Tili (Leksika, Fonetika, Morfologiya, Sintaksis). Almatı: Atamura Baspası.
• Bussmann, H. (2006). Dictionary of Language and Linguistics. (Translate: G. Trauth and K. Kazzazi) London: Routledge.
• Dospanbetov, U. (2016). Abılaydıñ Aq Tuwı. T. 1. Almatı: Tomiris 21 Baspası.
• Duwlatov, M. (2003). Oyan, Qazaq!. Almatı: Atamura Baspası.
• Esenjanov, X. (2014). Äñgimeler men Maqalalar. Almatı: Merekeniñ Baspalar Üyi.
• İsayev, S. M. (2013). Qazaq Tili. Almatı: Öner Baspası.
• Jumadilov, Q. (2010). Tozaq Otı: Xikayattar, Äñgimeler, Sır-Suxbat, Oy-Tolğamdar. Almatı: Qazığurt Baspası.
• Kekilbayulı, Ä. (1999). On Eki Tomdıq Şığarmalar Jıynağı. T. 3. Almatı: Ölke Baspası.
• Kenesbayev, S. (1939). Qazaq Tili (Uçebnik Kazahskogo Yazıka v Russkoy Sredney Şkole). Almatı: Qazaq Memlekettik Baspası.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Qasqabasov, S. (Ed.) (2011/1). Babalar Sözi: Xaywanattar Tuwralı Ertegiler. T. 73. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. (Ed.) (2011/2). Babalar Sözi: Qıyal-Ğajayıp Ertegiler. T. 74. Astana: Foliant Baspası.
• Qasqabasov, S. (Ed.) (2012). Babalar Sözi: Tarixiy Añızdar. T. 88. Astana: Foliant Baspası.
• Qazaq SSR Ğılım Akademiyası. (1963). Aqındar Jırı: Qazirgi Xalıq Poeziyası. (Ed. S. Bekmuxamedova, L. Moskviçeva). Alma-Ata: Qazaq SSR Ğılım Akademiyasınıñ Baspası.
• Qırğızbayev, Ö. (2013). Sozaq Qasireti. Almatı: Ana Tili Baspası.
• Qumarova, Ş. (2012). Ğasır Nurı. Almatı: An Arıs Baspası.
• Mamanov, İ. (2010). Qazirgi Qazaq Tili. Pavlodar: S. Torayğırov Atındağı Pavlodar Memlekettik Universiteti Baspası.
• Mäwlenov, S. (2013). Şığarmaları: Öleñder (1938-1958). T. 1. Almatı: An Arıs Baspası.
• Michaelis, L. A. (2006). Time and Tense. The Handbook of English Linguistics (s. 1-24), Ed. B. Aarts and A. McMahon. Oxford: Blackwell.
• Müsirepov, Ğ. (2003). Ulpan - Roman. Almatı: Atamura Baspası.
• Nurğaliyev, Ö. (2015). Soğıstıñ Soñğı Jazı. T. 2. Almatı: Jazuwşı Baspası.
• Orazbayeva, F., Sağidolda, G., Qasım, B., Qobılanova, A., Esenova, Q., İsabekova, U., Köpebayeva, J. (2005). Qazirgi Qazaq Tili: Oquw Quralı. Almatı: PrintS Baspası.
• Raxmatulla, J. (2015). Dala Tolğawı. Almatı: Sözdik-Slovar' Baspası.
• Sädibekulı, A. (2013). Qaraşa Üydiñ Kelini. Almatı: Qaynar Baspası.
• Seyfullin, S. (1977). Tar Jol, Tayğaq Keşüw. Almatı: Jazuwşı Baspası.
• Smith, C. S. (2007). Tense and Temporal Interpretation. Lingua. 117. 419–436.
• Soqpaqbayev, B. (2006). Meniñ Atım Qoja. Balalıq Şaqqa Sayaxat (Povester). Almatı: Balawsa Baspası.
• Şolaq, B. (2014). Şığarmaları: Änderi, Öleñ-Jırları. Estelikter, Maqalalar, Añız. (Qurastırğan: B. Xabdina). Almatı: Rux BG Baspası.
• Ürkimbayulı, İ. (2014). Dala Jırı. Almatı: Xantäñiri Baspası.
• Whorf, B. L. (1957). Language, Thought and Reality. Cambridge: MIT Press.
• Yaman, E. (1999). Türkiye Türkçesinde Zaman Kaymaları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.