Atasözleri ve Deyimlere Tematik Bir Yaklaşım: Arife Köyü Örneği

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 207 - 224, 30.04.2022

Serap Karakılıç Akı

https://doi.org/10.34083/akaded.1081876

Öz

Sözlü ve yazılı iletişimin önemli birer parçası olan atasözleri ve deyimler, etkili ifade araçları olma özellikleri ile öne çıkarlar. Günümüzde konuşma ve yazı dilinin yanı sıra, sosyal medya dilinde de anlatımı çarpıcı hale getirmek için sıklıkla tercih edilmektedirler. Bu özellikleri, onları değerli ve zengin bir dil malzemesi olarak öne çıkarmaktadır.

Günümüze kadar atasözleri ve deyimlerin kavram alanı, tasnifi, özellikleri ve tarihçesi gibi konular üzerinde pek çok çalışma yapılmıştır. Ancak bu çalışmada, atasözü ve deyimin bahsi geçen özellikleri üzerinde durulmayacaktır. Sınırlı bir bölgeden derlenen malzemenin konularına göre sınıflandırılması, bu makalenin ana konusudur. Çalışmanın malzemesi, Yozgat’ın Şefaatli ilçesine bağlı Arife köyünden yaklaşık on yıllık bir süre boyunca derlenen atasözleri ve deyimlerdir.

Bu çalışmada malzemenin tespit edilebilmesi için kullanılan yöntem, Özarslan ve Veren’in önerdiği ani/tesadüfi derleme kriterlerine uygundur. Buna göre tesadüf edilen her ortamda, yöre halkından olan kaynak kişilerin herhangi bir olay veya durum karşısında kullandığı atasözü veya deyim, anlık olarak tespit edilip yazıya geçirilmiştir.

Yapılan derleme ve inceleme çalışması sonucunda 58 atasözü ve 60 deyim tespit edilmiştir. Söz konusu atasözü ve deyimler Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ömer Asım Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I-II, Nurettin Albayrak’ın Türkiye Türkçesinde Atasözleri ve Türk Dil Kurumunun Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü Veri Tabanı ile mukayese edilmiştir. Atasözlerinden 31’inin; deyimlerden 49’unun taranan sözlüklerde bulunmadığı tespit edilmiştir. Bunun dışındaki atasözü ve deyimler, çeşitli kelime veya cümle yapısı farklılıkları ile bu sözlüklerde mevcuttur. İnceleme kısmında, söz konusu atasözü ve deyimler, öncelikle alfabetik sıraya uygun olarak sıralanmıştır. Daha sonra her birine anlam verilerek bulundukları tematik alan, her bir atasözü ve deyimin yanında parantez içerisinde verilmiştir. Ayrıca derlenen atasözü ve deyimlerin, taranan sözlüklerde bulunan benzerleri ilgili maddenin altında sunulmuştur.

Yapılan inceleme sonucunda, tespit edilen atasözü ve deyimlerin yöre halkının yaşayış şekilleri, sosyokültürel yapısı, iletişim becerileri gibi pek çok konuda aydınlatıcı görevinde olduğu görülmektedir. Atasözleri ve deyimlerde açgözlülük, güven, gayret etme, çalışma, temizlik, kibir, menfaat, yardımseverlik, tedbirli olma, kötümserlik, iyimserlik vs. gibi olumlu veya olumsuz pek çok konuda telkin, nasihat verildiği veya durum tespiti yapıldığı gibi gündelik hayata dair çeşitli fiziksel tanımlamalar da ortaya konulmaktadır.

Bu çalışmada ortaya konan verilerle hem kültür mirasına katkı sağlamak hem de Türk atasözleri ve deyimlerinin konu alanı sınıflandırmasının önemine dikkat çekmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Atasözü, deyim, derleme, tematik sınıflandırma, Yozgat, Türk dili

Proverbs and Idioms A Thematic Approach: The Example of Arife Village

Öz

Proverbs and idioms, important elements of oral and written communication, are significant means of expression. Today, these elements are often preferred in social media in addition to spoken and written language to improve the narrative. These properties of proverbs and idioms allow them stand out as valuable and rich language material.

Several studies have been conducted on proverbs and idioms, their classification, features and history. However, the current study does not focus on the these features of the proverbs and idioms. The article aims to classify the material compiled in a particular region by subject. The study material includes the proverbs and idioms compiled over a period of about a decade in Arife village located in the district of Sefaatli in Yozgat province in Turkey.

The method employed in the study to identify the material was consistent with the spontaneous/random compilation criteria suggested by Özarslan and Veren. Thus, the proverbs or idioms employed by the source local individuals in any occasion in every environment were instantly noted.

After the compilation and analysis, 58 proverbs and 60 idioms were identified. These proverbs and idioms were compared with the entries in the Dictionary of Proverbs and Idioms in Regional Dialects, Dictionary of Proverbs and Idioms I-II by Ömer Asım Aksoy, Proverbs in Turkish in Turkey by Nurettin Albayrak, and Proverbs and Idioms Dictionary Database by the Turkish Language Association. It was determined that 31 proverbs and 49 idioms were not included in the reviewed dictionaries. Other proverbs and idioms were available in these dictionaries with certain differences in wording or phrasing. In the analysis, the proverbs and idioms were initially listed in alphabetical order. Then, meanings were assigned to each proverb or idiom, and their thematic areas were provided within parentheses. Furthermore, the compiled proverbs and idioms that were similar to the descriptions in surveyed dictionaries were presented in the same entry.

The analyses revealed that the identified proverbs and idioms shed a light several local issues such as lifestyles of the locals, socio-cultural attributes, and communication skills. The proverbs and idioms reflected various physical definitions of daily life such as greed, trust, effort, work, cleanliness, arrogance, interest, benevolence, prudence, pessimism, optimism etc., as well suggestions, advices or due diligence on several positive or negative issues.

The current study data aimed both to contribute to the cultural heritage and emphasize the significance of the classification of Turkish proverbs and idioms.

Anahtar Kelimeler

Proverbs, idioms, review, thematic classification, Yozgat, Turkish language

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1-2. İnkılap Kitabevi.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde atasözleri. Kapı Yayınları.
• Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler I-II (2009). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Goldsteın, K. S. (1977). Sahada Folklor Derleme Metodları. (Uysal, Ahmet E. Çev.) Başbakanlık Basımevi.
• Hatiboğlu, V. (1972). Türkçenin sözdizimi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özarslan, M. & Veren, E. (2021). Halkbilimi derleme yöntemlerinde adı anılmayan bir derleme biçimi için teklifler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 25, 1-10.
• Özdemir, E. (2000). Açıklamalı-Örnekli deyimler sözlüğü. Bilgi Yayınevi.
• Özdemir, E. (2009). Açıklamalı atasözleri sözlüğü. Bilgi Yayınevi.
• Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe sözlük/atasözleri ve deyimler sözlüğü. https://sozluk.gov.tr