Tenişev’in Tuvinsko-Russkiy Slovar' Adlı Sözlüğüne Derlem Dil Bilim ve Sözlük Bilimi Açısından Bir Bakış

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 763 - 788, 30.08.2022

Uğur Altundaş

https://doi.org/10.34083/akaded.1139380

Öz

Tuvaca, Türk dillerinin tasnif denemelerinde Eski Türkçe ve Sibirya grubu Türk dilleriyle birlikte ele alınmıştır. Tuvacanın Eski Türkçe dönemine ilişkin önemli arkaik izler barındırması araştırmacıların dikkatini çekmiştir. Bu sebeple karşılaştırmalı dilbilim çalışmalarında Tuvaca önemli bir yere sahip olmuş, Tuvaca üzerine önemli ölçüde çalışma kaleme alınmıştır. Bu anlamda sözlük çalışmaları, Tuva araştırmalarında önemli bir yere sahiptir. Tuvaca üzerine yapılan ilk çalışmalar metin derleme ile sözlük çalışmalarıdır. Bu çalışmada Tuva araştırmalarında temel kaynak niteliğindeki Tenişev’in Tuvaca sözlüğü (TRS), derlem dil bilim ve sözlük bilimi ilişkisi açısından ele alınmıştır. Batı dillerinde leksikografi terimi ile adlandırılan sözlük bilimi, Türkiye’de aynı zamanda sözlükçülük terimi ile de ifade edilmektedir. Sözlükbilim; sözlük hazırlama yolları, yöntemleri ve tekniklerini konu alan, işleyen kuramsal ve uygulamalı bir bilim dalıdır. Söz konusu yöntem ve tekniklerin işlenmesi derlemin niteliği ve niceliği ile doğrudan ilişkilidir. Bu sebeple çalışmada TRS bir derlemin temel nitelikleri olarak kabul edilen söz varlığı, ses bilgisi, biçim bilgisi, biçimsel ses bilgisi, dil bilgisi, söz dizimi ve anlam bilimi yönleriyle değerlendirilmiştir. Derlemden hareketle TRS’de sözlük biliminin hangi yöntem ve tekniklerinin kullanıldığı tespit edilmiş ve uygulama açısından sözlüğün planlanması, sözlük materyallerinin derlenmesi ve sözlük metninin özellikle madde başı sözcüklerin seçimi, sıralanma biçimi ve hangi açılardan ele alındığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tuvaca, Derlem Dil Bilim, Sözlük Bilimi, Tenişev’in Tuvaca Sözlüğü

An Overview of Tenishev's Tuvinsko-Russkiy Slovar' Dictionary from the Perspective of Corpus Linguistics and Lexicography

Öz

Tuvan has been included in the Old Turkic and Siberian Turkic languages in the classification trials of the Turkic languages. The fact that Tuvan has important archaic traces of the Old Turkic period has attracted the attention of scientists. For this reason, Tuvan has an important place in comparative linguistics studies, and a significant amount of work has been written on Tuvan. In this sense, dictionary studies have an important place in Tuvan studies. The first studies on Tuvan were text compilation and dictionary studies. In this study, Tenişev's Tuvan dictionary, which is the main source in Tuvan research, will be discussed in terms of the relationship between corpus linguistics and lexicography. ‘Sözlük bilimi”, which is called lexicography in Western languages, is also expressed with the term ‘sözlükçülük” in Turkey. Lexicology is a theoretical and applied science that deals with the ways, methods and techniques of preparing a dictionary. The processing of the methods and techniques in question is directly related to the quality and extent of the corpus. For this reason, TRS will be evaluated in terms of vocabulary, phonology, morphology, morphophonology, grammar, syntax and semantics, which are accepted as the basic qualities of a corpus. Based on the corpus, it will be determined which methods and techniques of lexicography are used in TRS, and the planning of the dictionary in terms of the application of the methods, the compilation of the dictionary materials and the selection of the dictionary text, especially the headwords, the way they are sorted, and the ways in which they are evaluated will be examined.

Anahtar Kelimeler

Tuvan, Corpus Linguistics, Lexicography, Tenishev

Kaynakça

• Arıkoğlu, E. (1997). Tuva Türkçesinin tarihi gelişimi ve üzerinde yapılan çalışmalar. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S.4, 152-161.
• Davis, M. (2015). Corpora: an introduction. Biber, D and Reppen, R. (Eds.), The Cambridge Handbook of English Corpus Linguistics (1. Baskı, s. 11–31). Cambridge University Press.
• Doğan, N. (2015). Türkçe Sözlük’te fiilsel eşdizimlilik. Gazi Türkiyat, Güz 17, 67-84.
• Faaß, G. (2018). Lexicography and corpus linguistics. Fuertes-Olivera, P. A. (Ed.), The Routledge Handbook of Lexicography (1. Baskı, s. 123-137). Routledge.
• Hanks, P. (2012). Corpus evidence and electronic lexicography. Granger, S. and Paquot, M. (eds.), Electronic Lexicography (1. Baskı, s. 57–82). Oxford University Press.
• Hertek, Y. Ş. (1973). Tıva-Orus frazeologiya slovarı. Tıvanıŋ Nom Ündürer Çeri.
• Horák, A., & Rambousek, A. (2018). Lexicography and natural language processing. Fuertes-Olivera, P. A. (Ed.), The Routledge Handbook of Lexicography (1. Baskı, s. 179-198). Routledge.
• İlhan, N. (2009). Sözlük hazırlama ilkeleri, çeşitleri ve özellikleri. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4/4 Yaz, 534-554.
• Jackson, H. (2002). Lexicography an introduction. Routledge.
• Koçoğlu, V. (2008). Tuva Türklerinin kullandıkları alfabeler ve bazı imla özellikleri, Turkish Studies, 3/7, 442-456.
• Łozowski, P. (2018). Dictionaries and culture. Fuertes-Olivera, P. A. (Ed.), The Routledge Handbook of Lexicography (1. Baskı, s. 123-137). Routledge.
• McEnery, T., & Wilson, A. (2001). Corpus linguistics an introduction. Edinburgh University Press.
• Monguş, D. A. (2003) Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı, C. 1. Nauka.
• Monguş, D. A. (2011) Tıva dıldıŋ tayılbırlıg slovarı, C. 2. Nauka.
• Osswald, R. (2015). Syntax and lexicography. Kiss, T. ve Alexiadou, A. (Eds.), Syntax-Theory and Analysis An International Handbook Volume 3 (1. Baskı s. 1961-2001). De Gruyter Mouton.
• Otyzbay, Z. (2019). Çağdaş Tuva yazılı edebiyatının gelişimi. Folklor Edebiyat, 25/99, 567-576.
• Ölmez, M. (2007). Tuvacanın sözvarlığı-eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle. Harrassowitz Verlag.
• Özkan, B. (2014). Türkiye Türkçesi söz varlığında fiillerin derlem denetimi ve derlem tabanlı sözlüğü. Bilig, Bahar 69, 171-204.
• Sinclair, J. (2003). Corpora for lexicography. Sterkenburg, P. van (Ed.) A Practical Guide to Lexicography (1. Baskı, s. 167-178). John Benjamins Publishing Company.
• Sinclair, J. (2005). Corpus and text: basic principles. Wynne, M. (Ed.) Developing Linguistic Corpora: A guide to good practice (1. Baskı, s. 1-16). Oxbow Books.
• Szudarski, P. (2018). Corpus linguistics for vocabulary: a guide for research. Routledge.
• Tatarintsev, B. I. (2000) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka tom 1. Nauka.
• Tatarintsev, B. I. (2002) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka tom 2. Nauka.
• Tatarintsev, B. I. (2004) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka tom 3. Nauka.
• Tatarintsev, B. I. (2008) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka tom 4. Nauka.
• Tatarintsev, B. I. (2018) Etimologiçeskiy slovar’ tuvinskogo yazıka tom 5. Nauka.
• Tenişev, E. R. (1968). Tuvinsko-russkiy slovar’. İzdatel’stvo Sovyetskaya Ensiklopediya.