Mukaddimetü’l-Edeb’in Hem Doğu Türkçesine Hem Batı Türkçesine Satır Altı Çevrili Bir Nüshası Üzerine

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 922 - 934, 30.08.2022

Gülser Ersoy

https://doi.org/10.34083/akaded.1139717

Öz

Türkleşen Harezm’de Türk dili bir edebiyat ve yazı dili olmuş ve bu durumun doğal bir sonucu olarak bu coğrafyada Türk dilinin tarihine ışık tutacak önemli eserler kaleme alınmıştır. Bu eserlerden bir tanesi de Zemahşerî’nin kaleme aldığı Mukaddimetü’l-Edeb’dir. Kullanışlı bir sözlük özelliğine sahip olan Mukaddimetü’l-Edeb, oldukça itibar görüp sevildiğinden istinsah edilmiş çok sayıda nüshası bulunmaktadır. Literatürde adı geçen eserin nüshaları ile alakalı birçok çalışma yapılmıştır ve yapılacak araştırmalar neticesinde bu çalışmaların içeriğinde güncelleme yapmak kaçınılmazdır.

Bu makale, daha önce herhangi bir çalışmada bahsi geçmeyen Süleymaniye Kütüphanesi İzmir kısmında 672 numara ile kayıtlı, Mukaddimetü’l-Edeb’in yeni bir nüshasını tanıtma amacını taşımaktadır. Çalışmada öncelikle Mukaddimetü’l-Edeb’in Türkçeye çevrilen nüshaları, ardından nüshanın imla ve dil özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Kolofonunda istinsah tarihi olarak 877 kaydı düşülen eserde Arapça sözcüklerin Farsça karşılıkları verilmiştir. Bunun yanında bu sözcüklerin Doğu ve Batı Türkçesine çevirisi yapılmıştır. Bu bağlamda eldeki nüsha; fonetik, morfolojik ve leksik anlamda önemli bir kaynak niteliğindedir. Türkçenin her iki sahasına ait çevirilerinin olması sebebiyle eser tanıtılırken aynı zamanda her iki sahaya ait imla ve dil özellikleri karşılaştırmalı bir şekilde verilmiş ve bu özellikler eser üzerinden örneklendirilmiştir.

Son olarak Mukaddimetü’l-Edeb’in Türkçenin söz varlığı bakımından önemi vurgulanmış ve konu ile ilgili çalışmaların arttırılması gerektiğinin altı çizilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Batı Türkçesi, Doğu Türkçesi, imlâ ve dillik özellikler, Mukaddimetü’l- Edeb.

On The Copy of Muqaddimah Al-Adab With Interlinear Translation To Both Eastern Turkish and Western Turkish

Öz

The Turkish language became a literary and written language in the Turkicized Khwarezm, and as a natural consequence of this situation, important works that shed light on the history of the Turkish language were created in this geography. One of these works is the work named Muqaddimah Al-Adab written by Zemahşerî. Muqaddimah Al-Adab, which has a useful dictionary feature, has many copies because it is highly respected and loved. It has done many studies related to the copies of the work mentioned in the literature, and it is inevitable to update the content of these studies as a result of the researches to be done.

This article aims to introduce a new copy of Muqaddimah Al-Adab, registered with the number 672 in the İzmir section of the Süleymaniye Library, which has not been mentioned in any study before. In the study, firstly, information is given about the copies of Muqaddimah Al-Adab translated into Turkish, and then about the orthographic and linguistic features of the copy. In the work, whose copy date is recorded as 877 in its colophon, Persian translations of Arabic words are given. In addition, these words were translated into Eastern and Western Turkish. In this context, the copy in hand; It is an important source in phonetic, morphological and lexical terms. Since there are translations of both fields of Turkish, while the work is being introduced, the orthographic and linguistic features of both fields are given in a comparative way and exemplified through the work.

Finally, the importance of Muqaddimah Al-Adab in terms of Turkish vocabulary was emphasized and it was underlined that the studies on the subject should be increased.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkish, Muqaddimah al-Adab, orthographic and linguistic features Western Turkish.

Kaynakça

• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi: Harezm - Altın Ordu Türkçesi. Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Aydın, Ş. (2008). İran Kütüphaneleri Türkçe yazmalar kataloğu. Timaş Yayınları.
• Eckmann J. (2013). Çağatayca el kitabı, (Prof. Dr. Günay, Karaağaç Çev.). Altıncı Baskı. Kesit Yayınları.
• Ersoy, G. (2021, 13 Eylül). Mukaddimetü’l-Edeb’in Harezm Türkçesine satır altı çevirili bilinmeyen bazı nüshaları. https://www.youtube.com/watch?v=1yuWekkjl5A
• İlmamedov R. (2011). “Zemahşerî’nin Mukaddimet’ül-Edeb’inde Kur’ân’la ilgili terimler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20/2, 191-207.
• Kaya, N. (1997). “Mukaddimetü’l-Edeb’in Edirne Selimiye Kütüphânesi’ndeki muhtasar bir nüshası”, Türk Kültürü, 15 (405), 59-61.
• Komisyon (1992). Fihris el-Mahtūtāt et-Türkiyye el-Osmāniyye, III. Cilt, Kahire: El-Heyetü’l- Mısriyyeti’l- Āmmeti li’l- Küttāb.
• Muhammad, R. (2014). Zemahşeri Mukaddimetül Edeb eserinin Osmanlı Türkçesi ile tercümeli Tahran nüshası (Elif-Dal Kısmı) (Giriş- Dil Özellikleri-Transkripsiyonlu Metin-Dizin) (Tez No. 358457) [Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Shafi, A. S. (2016). Muḳaddimetü’l-Edeb’in Moğolca-Çağatayca kısmının dil incelemesi (Tez No. 428327) [Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi]. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Tekin, T. (2013). “Tarih boyunca Türkçenin yazısı”, Makaleler 2 Tarihi Türk Yazı Dilleri, Yayıma Hazırlayanlar: Emine Yılmaz, Nurettin Demir, Türk Dil Kurumu Yayınları, 105-122.
• Togan, Z. V. (1965). “Zimahşeri’nin Doğu Türkçesi ile Muḳaddimetü’l-Edeb’i”. Türkiyat Mecmuası, 14, 81-92.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb Ḫarizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. 3. Baskı. Türk Dil Kurumu Yayınları.