Measurement Units Established by Anthropometry in Idil-Ural Turkic Dialects (Kazan Tatar-Bashkir)

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 836 - 853, 30.08.2022

Işılay Işıktaş Sava

https://doi.org/10.34083/akaded.1149791

Öz

Throughout history, human beings have resorted to various ways to describe the size, weight, size or smallness of an object, its distance or proximity to any place. Sometimes they preferred generally accepted methods and sometimes they implemented indirect measurement methods. One of the methods when measurement with generally accepted methods was not known was to make use of "anthropometry". Based on the organs of the person's body, these organs were used instead of the unit of measurement through analogies.

It is observed that this method, which is used in other languages, is frequently used in both general Turkish and Contemporary Turkic Dialects. In the vocabulary of Kazan Tatar-Bashkir of the Idil-Ural group, measurement terminology and words denoting measure formed by the anthropometry system also have a remarkable place. Until today, there has been no extensive study on the measurement concepts and measurement units created with the anthropometry system in Bashkir and Kazan Tatar.

Our aim in this article is to reveal the richness of measurement units and denominations created with the anthropometry system in the vocabulary of Bashkir and Kazan Tatar and to contribute to those who will work in this field.

In our study, the dictionaries of Bashkir and Kazan Tatar were scanned, the words identified were explained with diachronic and simultaneous analysis, and efforts were made to reveal differences and similarities. 

Anahtar Kelimeler

Bashkir, Kazan Tatar, anthropometry, units of measure

İdil-Ural Grubu Türk Lehçelerinde (Kazan Tatar-Başkurt Türkçeleri) Antropometri Yöntemiyle Oluşturulmuş Ölçü Birimleri

Öz

Tarih boyunca bir nesnenin boyutunu, ağırlığını, büyüklüğünü veya küçüklüğünü; herhangi bir yere olan uzaklığını veya yakınlığını anlatmak için kişioğlu, çeşitli yollara başvurmuştur. Bazen genelgeçer yöntemlerle ölçülerini dile getirirken, bazen de bu yöntemlerin dışında dolaylı ölçme yollarını hayata geçirmişlerdir. Genelgeçer yöntemlerle ölçmenin bilinmediği dönemlerde başvurulan yöntemlerden birisi “antropometri”den yararlanmak olmuştur. Kişinin vücudunun organlarından yola çıkılarak, benzetmeler yoluyla bu organlar ölçü birimi yerine kullanılmıştır.

Diğer dillerde kullanılan bu yöntemden hem genel Türkçede hem de Çağdaş Türk Lehçelerinde sıklıkla yararlanıldığı görülmektedir. İdil-Ural grubu Türk Lehçelerinden Kazan Tatar-Başkurt Türkçelerinin söz varlığında ölçü terminolojisi ve antropometri sistemiyle oluşturulmuş ölçü bildiren sözcükler de önemli bir yere sahiptir. Bugüne kadar Başkurt ve Kazan Tatar Türkçelerinde ölçü kavramları ve antropometri sistemiyle oluşturulmuş ölçü birimleri hakkında yapılmış başlı başına bir çalışma bulunmamaktadır.

Bu makalede amacımız, Başkurt ve Kazan Tatar Türkçelerinin söz varlığındaki antropometri sistemiyle oluşturulmuş ölçü birimleri ve adlandırmalarının zenginliğini ortaya çıkarmak, bu alanda çalışacaklara katkı sağlamaktır.

Çalışmamızda Başkurt Türkçesi ve Kazan Tatar Türkçesinin sözlükleri taranmış, tespit edilen kelimeler art zamanlı ve eşzamanlı inceleme ile açıklanmış, farklılıklar ve benzerlikler ortaya konulmaya gayret gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Başkurt Türkçesi, Kazan Tatar Türkçesi, antropometri

Kaynakça

• Kaynaklar Atmaca, Emine (2009). “Kazak Türkçesinde Ölçü ve Ölçü Adları”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 27: 21-48.
• (BTH), Başkurt Tiliniñ Hüzligi (I-II), (1993), Meskev
• (BTAH), Başkurt Tiliniñ Akademik Hüzligi (I-VI), (2011, 2012, 2013), Üfü, Başkortistan
• Caferoğlu, Ahmet (2011), Eski Uygur Tükçesi Sözlüğü, Türk DilKurumuYayınları, Ankara
• Ercilasun, Ahmet Bican & Akkoyunlu, Ziyat (2014), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugât’it-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
• Gülensoy, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007, Ankara, s. 90
• Işıktaş Sava, Işılay (2021). Kırım Tatarcada Antropometri Sistemiyle Oluşturulmuş Ölçü Birimleri ve Adlandırmaları. Türkolojinin Delikanlısı Seyyah Prof. Dr. İsmail Doğan Armağanı, (Edt.: Hüseyin Yıldız – Abdulkadir Öztürk). Erzurum: Fenomen, 355-362.
• Öner, Mustafa (2015).Kazan Tatar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil KurumuYay., Ankara (KTTS)Ünlü, Suat (2012), Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitm Yayın Evi, Konya
• Özşahin, Murat. (2017), Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil KurumuYay., Ankara (BTS)
• (TS), Türkçe Sözlük (2011), Türk Dil Kurumu Yay, Ankara
• Uzun, Gülsine (2020). “Kırgız Türkçesinde Uzunluk ve Mesafe Ölçümünde Kullanılan Metaforlar ve Antropometrik Birimler”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi TAED, 68: 245-260.