İnşâ Eserlerine Sözlükbilimsel Bir Yaklaşım:Hâzâ İnşâ-i Merğûb Örneği

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 728 - 762, 30.08.2022

Mehmet Emin Tuğluk

https://doi.org/10.34083/akaded.1151968

Öz

Tarih boyunca, uzakta bulunan kişilerle iletişim kurmanın yaygın yollarından biri mektup göndermek olmuştur. Ancak mektup bir tür olup bu adla yazılan metinlerin hepsi aynı özelliği göstermemektedir. Mektup terimi yaygın olarak her toplum ve kültürden insanların haberleşmesi için kullanılmaktadır. Türk edebiyatında ise edebî nesir için ve klasik edebiyata özgü bir terim olarak mektup karşılığında inşâ terimi kullanılmış ve inşâ bir ilim dalı olarak yaygınlaşmıştır.

İnşâ ilminin kurallarına uygun olarak hazırlanmış eserler olan münşeâtlara kılavuzluk etmesi amacıyla örnek metinler içeren pek çok eser kaleme alınmıştır. Münşeâtların yazımında genellikle Arapça, Farsça kelime ve tamlamalar ile belirli kalıplar kullanılmıştır. Münşeâtların bazılarında bu kelime ve kalıplara ait sözlükler bulunmaktadır. Münşeât mecmualarının sözlükleri bugüne kadar sözlük bilimsel açıdan ele alınmamıştır. Bu bağlamda münşeât mecmualarının dil bilimciler tarafından sözlük bilimsel açıdan incelenmesi gerekmektedir.

Bu çalışmada inşâ ilminde kullanılan kelimeleri konu edinen bir sözlük ile örnek inşâ metinleri ve bu metinlere ait sözlüğü içeren, yazarı bilinmeyen Hâzâ İnşâ-i Merğûb adlı eser, sözlük bilimsel açıdan ele alınmıştır. Ayrıca eserin Latin harflerine çevirisi çalışmanın sonuna eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İnşâ, ilm-i inşâ, mektup, sözlük bilimi

Teşekkür

Teşekkür eder, çalışmalarınızda Kolaylıklar dilerim.

A Lexicographic Approach to Insha Works: The Example of “Hâzâ İnşâ-i Merğûb”

Öz

Throughout history, a common way of communicating with people far away has been to send letters. However, the letter is a type and not all texts written with this name show the same feature. The term letter is widely used to communicate with people from every society and culture. In Turkish literature, on the other hand, the term inşâ was used for literary prose and as a term specific to classical literature in return for letter, and insha (inşâ) became widespread as a branch of science.

Many works containing exemplary texts have been written in order to guide the munshaats (münşeât), which are works prepared in accordance with the rules of the science of insha. Generally, Arabic, Persian words and phrases and certain patterns are used in the writing of munshaats (münşaât).There are dictionaries of these words and phrases in some of the munshaats. The dictionaries of munshaat journals have not been discussed in terms of lexicography until today. In this context, it is necessary to examine the munshaat journals by linguists from a lexicographic point of view.

In this study, the work named Hâzâ İnşâ-i Merğûb, whose author is unknown, which includes a dictionary of the words used in the science of insha, and sample insha texts and the dictionary of these texts, has been discussed in terms of lexicography. In addition, the translation of the work into Latin letters has been added to the end of the study. 

Anahtar Kelimeler

İnshâ, ilm al-inshâ, letter, lexicology

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. (2010). Sözcük bilimi ve sözlükçülük. Türk Dili, (698), 162- 169.
• Aksan, D. (2009). Her yönüyle dil-ana çizgileriyle dilbilim- .Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aslan, E. (2017). Eser-i Şevket: sözlükbilimsel inceleme, metin, dizin. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atkins, S. & Rundell, M. (2008). The Oxford guide to practical lexicography. Oxford.
• Barutçu Ö, S. (2002). Eski Türklerde dil ve edebiyat. Genel Türk Tarihi (II, s.457-492 ). Yeni Türkiye Yayınları.
• Baskın, S. (2012). Eş-şüzûrü’z-zehebiyye ve’l-kıtai’l-Ahmediyye fî’l-lugati’t-Türkiyye (sözlükbilimsel bir inceleme). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Boz, E. (2011). Leksikografi teriminin tanımı ve Türkçe karşılığı üzerine. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (4), 9-14.
• Durmuş, İ. (2000). İnşâ. TDV. İslam Ansiklopedisi (C. 22, 334). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ertaylan, İ. H. (1952), Ahmed-i Dâ’î Hayatı ve Eserleri, İstanbul.
• Esen, M. A. (2009). Rus sözlükbilimine genel bir bakış. Turkish Studies,4 (4), 467-480.
• Gültekin, H. (2007). Türk edebiyatında inşâ: tarihî gelişim-kuram-sözlük ve metin. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gültekin, H. (2009). İnşâ ve tarihi gelişimi. International Journal Of Central Asian Studies Dergisi, (13), 330.
• Haksever, H. İ. (1995). Eski Türk edebiyatında münşeâtlar ve nergisi’nin münşeâtı. [Yayımlanmamış doktora tezi]. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hartmann, R. R. K. & James, G. (1998). Dictionary of lexicography. Routledge.
• İlhan, N. (2009). Sözlük hazırlama ilkeleri, çeşitleri ve özellikleri. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 4(4), 534-554.
• İnce, Ö. (2007). İnşâ-i merğûb ve ve ilm-i inşâ’da müsta’mel lügatler (inceleme-metin). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kamus-ı Türkî (2010). Paşa Yavuzarslan (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaynak, M. (2021). Ana çizgileriyle sözlük bilimi ve Türk sözlükçülüğü. Kafdağı. 6 (1), 79-101.
• Kilgarriff, A. (2013). Using corpora as data sources for dictionaries. E. H. Jackson (Ed). The Bloomsbury Companion to Lexicography (s. 77-96). Bloomsbury Publication.
• Koca, S. (2002). İlk Müslüman Türk devletlerinde teşkilât. Genel Türk Tarihi (III, s. 467-494). Yeni Türkiye Yayınları.
• Kocaman, A. (1998). Dilbilim, sözlük, sözlükçülük. Kebikeç, (6), 111-113.
• Levend, A. S. (1989).Türk edebiyatı tarihi. Türk Tarih Kurumu.
• Lügat-ı Cûdî (2000). İsmail Parlatır, Belgin Tezcan Aksu & Nicolai Tufar (Haz.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1982), Türklerde devlet anlayışı (13. yüzyıl sonlarına kadar). Başbakanlık Basımevi.
• Ölker, G. (2011). Sözlük türleri ve kelime sıklığı sözlüğü üzerine. Dil Araştırmaları, (9), 45- 60.
• Özcan, E. (2018). Sözlükbilim ve sözlükçülük terimlerinin kullanımı üzerine. YILDIZ Journal of Educational Research, 3 (2), 1-13.
• Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Yargı Yayınevi.
• Türkçe Sözlük (2011). Türk Dil Kurumu Yayınları
• Usta, H. İ. (2010). Sözlükçülük ve sözlük araştırmacılığı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (2), 92-101.
• Usta, H. İ. (2006). Türkçe sözlük hazırlamada yöntem sorunları. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 46 (1), 223-242.
• Uzun, M. (2000). İnşâ. TDV. İslam Ansiklopedisi (C. 22, 338- 339). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.