An Item Of Clothing That Adorns The Semantic World Of Classical Turkish Poetry: Kalpak

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 3, 286 - 301, 30.10.2022

Burak Beken

https://doi.org/10.34083/akaded.1149443

Öz

Some clothing items used in daily life are not only an element of clothing in the society, but also a symbol of a certain group and show that some people in that society have privileges, wealth and social roles. Although it is mainly made of fur, it is also made of wool or broadcloth. Kalpak, which was used as an item of clothing in Ottoman social life, is perceived as a symbol of wealth and showing off. Especially since it is made of high quality and valuable furs such as squirrel, sable and fox furs. In addition, the levents wearing this headgear and their tough temperament gave a different meaning to the cap. Classical poets, who were not indifferent to social life, evaluated the cape with both real and symbolic meanings in this poetry tradition and positioned it in the world of meaning they created in their poems.
In this study, when and how “kalpak”, one of the elements mentioned by the poets in their poems, entered the written sources of the Ottoman Empire for the first time was investigated. Along with it, its place and perception in Ottoman social life and its serencam in classical Turkish poetry were tried to be explained. It has been tried to reveal how the Kalpak stood out in the classical Turkish poetry tradition and what kind of a scheme it had in the minds of the poets, with examples that can be found in the Ottoman archives and classical Turkish poetry. In addition, the semantic change of the word “kalpak” is expressed with the reasons.

Anahtar Kelimeler

classical Turkish poetry, kalpak, fur, clothing, social life

Klasik Türk Şiirinin Anlam Dünyasında Bir Kıyafet Unsuru Olarak Kalpak

Öz

Gündelik hayatta kullanılan birtakım giyim kuşam eşyaları, toplum içerisinde sadece bir kıyafet unsuru değil, aynı zamanda hem belli bir zümrenin sembolüdür hem de o toplumdaki bazı kimselerin imtiyaz sahibi olduklarını, zenginliklerini ve toplumsal rollerini göstermektedir. Esas itibariyle kürkten imal edilmekle beraber yünden veya çuhadan da elde edilen kalpak da bu eşyalardan biridir. Osmanlı toplum hayatında bir kıyafet unsuru olarak kullanılan kalpak, özellikle sincap, samur ve tilki kürkleri gibi yüksek kaliteli ve değerli kürklerden yapıldığından zenginlik ve gösteriş sembolü olarak algılanmaktadır. Ayrıca leventlerin bu başlığı takarak gezmeleri ve onların sert mizaçları kalpağa ayrı bir anlam da yüklemiştir. Sosyal hayata kayıtsız kalmayan klasik şairler de bu şiir geleneği içerisinde kalpağı gerek gerçek gerek sembolik anlamlarıyla değerlendirmiş ve şiirlerinde yarattıkları anlam dünyası içinde konumlandırmışlardır.
Bu çalışmada şairlerin şiirlerine aldıkları unsurlardan biri olan "kalpak"ın Osmanlı Devleti’nin yazılı kaynaklarına ilk defa ne zaman ve nasıl girdiği araştırılmıştır. Beraberinde Osmanlı toplum hayatı içerisindeki yeri ve algısı ile klasik Türk şiirindeki serencamı anlatılmaya çalışılmıştır. Kalpağın Osmanlı arşivinde ve klasik Türk şiirinde tespit edilebilen örnekleri ile klasik Türk şiir geleneğinde nasıl öne çıktığı ve şairlerin zihninde nasıl bir şemaya sahip olduğu ortaya konmaya çalışılmıştır. Ayrıca kalpak kelimesinin zaman içindeki anlamsal değişimi sebepleri ile ifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

klasik Türk şiiri, kalpak, kürk, kıyafet, sosyal hayat

Kaynakça

• Akkuş, Yasemin (2010). Benderli Cesârî’nin (Ölüm: 1829) Dîvânı ve Dîvânçesi (İnceleme-Tenkitli Metin) (Tez No.277558) [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Algar, Hamid (2004). “Merci-i Taklîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (s. 172-174). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. https://islamansiklopedisi.org.tr/merci-i-taklid
• Alparslan, Ali (1988). Şeyh Galib. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Altınay, Ahmed Refik (2010). Samur Devri (1640-1648). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aydın, Abdullah (2016). “Klasik Türk Şiirinde Levendâne Tarz”. ERDEM, (70), 5-24.
• Cezar, Mustafa (1965). Osmanlı Tarihinde Levendler. İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Defterleri (TS.MA.d), Gömlek Nu.: 9860, Tarih: H. 20 Şaban 915 (3 Aralık 1509).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Hümayun (HAT), Sıra: 59224, Gömlek Nu: 1442, Tarih: 29 Zilhicce 1201 (12 Ekim 1787).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet, Nafia (C.NF), Sıra: 2579, Gömlek Nu: 52, Tarih: 26 Recep 1203 (22 Nisan 1789);
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet, Askeriye (C.AS), Sıra: 47843, Gömlek Nu: 1085, Tarih: 3 Rebiyülahir 1210 (17 Ekim 1795).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Cevdet, Dahiliye (C.DH), Sıra: 686, Gömlek Nu: 14, Tarih: 9 Rebiyülahir 1210 (23 Ekim 1795).
• Çakır, Zehra Vildan (1998). Hevâyî (Abdurrahman, Kubûrî-zâde) Dîvânı’nın Tankidli Metni ve İncelenmesi (Tez No.71976) [Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Demirtaş, Mehmet (2006). “XVIII. Yüzyılda Osmanlıda Bir Zümrenin Alt-Kültür Grubuna Dönüşmesi: Külhanbeyleri”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7(1), 113-141.
• Dikmen, Hamit (1991). Seyyid Vehbî ve Divanının Karşılaştırmalı Metni (Tez No.17116) [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Doğan, Hakan (2022). “Osmanlı Devleti’nde Kapıkulu Ocakları ve Saray Teşkilatı Mensuplarının Tekâüte Ayrılması Meselesi ve Tekâüt Ulûfeleri: Ankara Damga Mukataası Örneği (1676-1683)”. Karadeniz Araştırmaları, XIX(73), 29-57.
• Düzlü, Özlem (2018). Seyyid Vehbî Divanı’na Göre 18. Asırda Osmanlılarda Sosyal Hayat (Tez No.525643) [Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Ebem, Siyabend (2015). Füzûnî Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divan’ının Notlandırılmış Metni (Tez No.379483) [Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Bizim Büro Basımevi.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (1997). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi I. Kitap. Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı. Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi V. Kitap. Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve İbrahim Sezgin. Yapı Kredi Yayınları.
• Evliyâ Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî (2003). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi VII. Kitap. Haz. Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman ve Robert Dankoff. Yapı Kredi Yayınları.
• İnal, İbnü’l-Emîn Mahmud Kemal (2000). Son Asır Türk Şairleri (Kemâlü’ş-Şuara). 2. Cilt. Haz. M. Kayahan Özgül. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Kafesoğlu, İbrahim (1977). Türk Millî Kültürü. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Keçecizade İzzet Molla (2007). Mihnetkeşan. Haz. Ali Emre Özyıldırım. Harvard University, The Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Koç Keskin, Neslihan (2018). 17. Yüzyıl Divan Şiirinde Osmanlı Sosyal Hayatının İzleri (Cilt-I). Berikan Yayınevi.
• Koçu, Reşat Ekrem (1969). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Sümerbank Kültür Yayınları.
• Kurtoğlu, Orhan (2004). Lebîb Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kalpak. LEHÇEDİZ, Tanıklı Türkçe Sözlük. https://lehcediz.com/ https://proxy.hacibayram.edu.tr:2815/tarama/pages/arama/arama_sonuc.php?s=kalpak [Son Erişim Tarihi: 12.07.2022].
• Montagu, Lady (t.y.). Türkiye Mektupları 1717-1718. (Aysel Kurutluoğlu Çev.). Tercüman 1001 Temel Eser Yayınları.
• Okcu, Naci (2011). Şeyh Gâlib Dîvânı (Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Şiirlerinin Umûmî Tahlili). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Okumuş, Sait (2007). Nebzî Divanı (İnceleme-Metin) (Tez No.217461) [Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Ögel, Bahaeddin (1991). Türk kültür Tarihine Giriş V. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, Ömer (2007). Divan Şiirinin Penceresinden Osmanlı Toplum Hayatı (XIV-XV. Yüzyıl). Kitabevi Yayınları.
• Steingass, F. J. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Typopress.
• Şemseddin Sâmi (1317). Kâmûs-ı Türkî. İkdâm Matbaası.
• Tekin, Talat (1988). Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, Mahmut (1983). “Giyim Olgusuna Sosyo-Kültürel Bakış ve Türklerde Giyim”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16(1), 255-276.
• Yılmaz, Kadriye (2001). İbrâhîm Tırsî ve Dîvân’ı İnceleme-Tenkidli Metin-Sözlük (Tez No.110683) [Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp