Manzum Bir Hz. Ali Cenknâmesi’nde Efsanevî ve Menkıbevî Motifler

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 654 - 674, 30.04.2023

Serap Karakılıç Akı

https://doi.org/10.34083/akaded.1262026

Öz

Türk edebiyatında İslamiyetin kabulü ile birlikte çeşitli dinî-kahramanlık konulu eserler varlık göstermeye başlamıştır. Bunlar arasında Hz. Ali’nin baş kahramanlığında şekillenen, onun ve yoldaşlarının Müslümanlık uğruna girdiği mücadelelerin tarihten veya olağanüstü unsurlardan yararlanılarak anlatıldığı cenknâmeler önemli bir yer tutmaktadır. Bu çalışmaya konu olan metin, Hz. Ali’nin daha önce neşredilmemiş cenknâmelerinden olup Milli Kütüphane arşivinde A 7522/1 numarası ile kayıtlıdır. Baştan ve sondan eksik olan eserin müellifi ve yazılış tarihi bilinmemektedir. Bu çalışmada, bahsi geçen eser efsanevî ve menkıbevî motifler açısından incelenmiştir. Edebi anlatılarda genellikle anlatının en küçük unsuru olarak değerlendirilen motif, metnin alıcısına vermek isteği mesajın etki gücünü artıran kalıplaşmış özellikteki yapıdır. Edebi anlatılarda bulunan motifler, çok çeşitli şekillerde sınıflandırılabilmektedir. Motiflerin tespiti ve tasnifi Thompson’ın Motif İndeks esasına dayanmakla birlikte, Çetin’in cenknâmeler özelinde kullandığı sistematiğe uygundur. Eserde öne çıkan beş menkıbevî ve üç efsanevî motif, eserden alınan örneklerle tahlil edilmiştir. Bunların dışında hikâyeye canlılık ve sürükleyicilik katan, konu akışına yön veren önemli motiflerden olan kıyafet/kılık değiştirme motifine yer verilmiştir. Sözü geçen motiflerin, eserin yapısına dinamiklik ve sürükleyicilik kazandırdığı görülmüştür. Hikâyede motif olarak öne çıkan efsanevî ve menkıbevî unsurlar, eserin masalsı bir kimlik kazanmasını sağlamıştır. Bu durum eserin ifade gücünü artıran, ona anlatım zenginliği kazandıran, okuyucu veya dinleyicinin hayal dünyasının genişlemesini sağlayan bir zemin oluşturmuştur.

Anahtar Kelimeler

cenknâme, Hz. Ali, efsanevî, menkıbevî, motif

Legendary and Epic Motifs in Cenkname of Hazrat Ali in Verse

Öz

With the acceptance of Islam in Turkish literature, various religious-heroic works began to appear. Among these, the cenknames, which were shaped by the heroism of Hazrat Ali and in which the struggles of him and his comrades for the sake of Islam, are told by making use of history or extraordinary elements, have an important place. The text that is the subject of this study is one of the previously unpublished cenknames of Hazrat Ali and is registered in the archive of the National Library with the number A 7522/1. The author and date of writing of the work, which is missing from the beginning and the end, is unknown. In this study, the aforementioned work has been examined in terms of legendary and epic motifs. The motif, which is generally considered as the smallest element of the narrative in literary narratives, is the stereotyped structure that increases the impact power of the message that the text wishes to convey to the recipient. The motifs found in literary narratives can be classified in various ways. Although the determination and classification of motifs is based on Thompson's Motif Index, it is in accordance with the systematic used by Çetin specifically for cenknames. Five epic and three legendary motifs that stand out in the work have been analyzed with examples taken from the work. Apart from these, the disguise motif, which is one of the important motifs that adds dynamism and immersion to the story and directs the flow of the subject, is included. It has been seen that the mentioned motifs add dynamism and immersion to the structure of the work. Legendary and epic elements that stand out as motifs in the story have enabled the work to gain a fairy-tale identity. This situation has created a ground that increases the expressive power of the work, gives it a richness of expression, and enables the imagination of the reader or listener to expand.

Anahtar Kelimeler

cenkname, Hazrat Ali, legend, legendary, motif

Kaynakça

• Akı, S. (2023, 07 Mart). Hâver-Zemîn mesnevisi. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/Hâver-zemin.
• Alptekin, A. B. (2018). Efsane ve motifleri üzerine. Akçağ Yayınları.
• Alptekin, A. B. (2021). Halk hikâyelerinin motif yapısı. Akçağ Yayınları.
• Bulut, H. İ. (2020). Mucize. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 348-351.
• Çetin, İ. (1997). Türk edebiyatında Hz. Ali cenknâmeleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Duman, H. (2019). Türk mitolojisinde ejderha. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5/11, 482-493.
• Günay, U. (1999). Türkiye’de âşık tarzı şiir geleneği ve rüya motifi. Akçağ Yayınları.
• İlhan, N. (2016). Oğuz Türkçesinin kuruluş metinlerinden Salsal-nâme. XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildirileri 11-13 Kasım 2014, 1, 557-572.
• Kayaokay, İ. (2022). Türk edebiyatında manzum Hz. Ali cenk-nâmeleri ve Diyarbakırlı İbrahim Şükri’nin Kıssa-i Kan Kal’ası ile Hikâye-i Hâver-Zemin adlı mesnevileri. DBY Yayınları.
• Koçak, A. ve Gürçay, S. (2017). Alevi-Bektaşi velayetnâmelerinde ''ejderha'' motifi. Journal of Analitic Divinity Center. 1/1, 34-64.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşî menâkıbnâmelerinde İslâm öncesi inanç motifleri. İletişim Yayıncılık.
• Ocak, A. Y. (1992). Kültür tarihi kaynağı olarak menâkıbnâmeler. (metodolojik bir yaklaşım). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi 1. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özervarlı, M. S. (1997). Hârikulâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 181-183.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk mitolojisi (M. Y. Sağlam Çev.). Bilgesu Yayınları. Thompson, S. (1966). Motif-ındex of folk-literature: a classification of narrative elements in folktales, ballads, fables, mediaeval romances, exempla, fabliaux, jest-books and local legends. 6 vols. Indiana University Press. Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe sözlük. https://sozluk.gov.tr