Aya Karsmak

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 235 - 244, 30.04.2023

İ. Hakkı Aksoyak

https://doi.org/10.34083/akaded.1262186

Öz

Tarama Sözlüğü’nde “aya çalmak, aya çatlatmak, aya kakmak, aya öttürmek, el çatlatmak, el kakmak” gibi karşılıkları bulunan aya karsmak; “el çırpmak ve elleri birbirine vurarak ses çıkarmak” anlamına gelir. Söz konusu birleşik ibarenin ilk kelimesi el karsmak ve aya karsmak şeklinde değişirken karsmak fiili de bu isimlerle birleşik kelimeler oluşturmaktadır. karsmak fiili Osmanlı Türkçesi metinlerinde el veya aya karsmak biçiminde “alkışlamak” anlamıyla XIV-XVI. Yüzyıllar arasında kullanılmış; daha sonraki yıllarda kullanımdan düşmüştür. Karsmak, tarihi lehçelerden Kıpçakçada da yer almaktadır. Çağdaş lehçelerden Kırgızca’da ise “karmak” ve “tokuşmak” anlamıyla yaşamaktadır. Kelimenin ilk şekli olduğunu düşündüğümüz harıs, harsar ve hassar ise Yakutçada “tos vuruşmak, çarpışmak” anlamındadır. Harıs k-h değişimi ile karıs- daha sonra da orta hece düşmesi ile kars- şekline değişmiştir. Yakutça, Kırgızca ve Kıpçakçada görülen kelime, Osmanlı Türkçesinde de bir müddet yaşamakla birlikte varlığını sürdürememiştir. Bunun sebebi de sözcüğün yeterince bilinmemesi, kafiye ile seciye uygun sesler taşımaması ve onu çevreleyen kelimelerin azlığı ile açıklanabilir.

Anahtar Kelimeler

Aya karsmak, alkış, Çağdaş Türk Lehçeleri

Aya Karsmak(Applause)

Öz

Aya karsmak", which has the meanings of "aya çalmak, aya çatlatmak, aya kalkmak, aya öttürmek, el çatlatmak, el kakmak" in the Scanning Dictionary; It means “clapping hands and making a sound by banging the hands together”. While the first word of the aforementioned compound phrase changes as "el karsmak" and "aya karsmak", the verb "karsmak" forms compound words with these nouns. The verb "karsmak" means "to applaud" in the form of "el" or "aya karsmak " in Ottoman Turkish texts XIV-XVI. Used for centuries; It fell out of use in later years. “Karsmak” is also included in Kipchak, one of the historical dialects. In Kyrgyz, one of the contemporary dialects, it lives with the meanings of "karmak" and "tokuşmak". “Harıs”, “harsar” and “hassar”, which we think to be the first form of the word, mean "to strike, to collide" in Yakut. Harıs changed into kars- with k-h change and then kars- with middle syllable decrease. The word, which is seen in Yakut, Kyrgyz and Kipchak, could not survive in Ottoman Turkish, although it lived for a while. The reason for this can be explained by the fact that the word is not known enough, it does not have sounds suitable for rhyme and tone, and the words surrounding it are scarce.

Anahtar Kelimeler

Aya karsmak, applause, Contemporary Turkish Dialects

Kaynakça

• Ambros, E. (1982). Candid Penstrokes The Lyrics of Meâlî, an Ottoman Poet of the 16 th. Century. Berlin: K. Schwarz.
• Argunşah, M.(1997). Şükrî-i Bitlisî Selîm-nâme. Erciyes Üniversitesi Yay.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lûgati’t-Türkiyye. TDK Yay.
• Aydemir, Y. (2007). Ravzî Dîvânı. Birleşik Kitabevi.
• Burmaoğu, H. B. (1983). Lamii Çelebi Divanı (Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni. Atatürk Üniversitesi. Doktora Tezi. Erzurum.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân, Kitâb al-Idrâk li-lisân al-Atrâk. Evkaf Matbaası.
• Chirli, N. (2005). Algış Bitigi Ermeni Kıpçakça dualar kitabı (An Armeno Kipchak Prayer Book). Sota Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Clarendon Press. s. 642-643. Çavuşoğlu, M. (1982). Helâkî Divanı. İÜEF Yay.
• Delice, H. İ. (2003). Hulasa okçuluk ve otçılık (Hüseyin b. Ahmet el-Erzurumî). Kitabevi Yay.
• Demir, K. (1998). Kalık Akıyev, Kurmanbek Destanı. Bişkek, Şam Basması. Eminoğlu, E. (2011). Abbâs ibni Hamza es-Sabrânî Kitâbü’l-Ef‘âl (Kıpçakça Satır Arası Sözlük). Akçağ Yay.
• Garkavets, A. (1975). Konvergentnaya evolutsia armyano-kıpçakskogo yazıka v usloviyah subordinativnogo slavyansko-kıpçakskogo dvuyaziçiya ego nositeley v g. Kamenets-Podolskom XVI-XVII. Moskva.
• Garkavets, A. (1979). Konvergentsiya armyano-kıpçakskogo yazıka k slovyanskim XVI-XVII. Naukova Dumka: Kiev.
• Garkavets, A. (1987). Kıpçakskie Yazıki: Kumanskiy i armyano-kıpçakskiy. AlmaAta: Nauka.
• Garkavets, A. (1988). Türskiye Yazıki na Ukraine. Naukova Dumka: Kiev.
• Garkavets, A. (1993). Virmenio-Kıpchatski rukopisi v Ukraini, Virmenii, Rosii: Katalog. Kiev: Akademiya Nauk Ukraynı.
• Garkavets, A. (2002). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie I, Katalog i Teksti Pamyatnikov Armyanskim Pismom. Almatı: Desht-i Qıpchaq.
• Garkavets, A. (2003). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie I-II-III. Kıpçakskiy slovar. Almatı: Desht-i Qıpchaq.
• Garkavets, A. (2007). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie II, Pamyatniki Duhovnoy Kulturi Karaimov, Kumanev-Polovtsev i Armyano-Kıpçakov. Almatı: Kasean Baur.
• Garkavets, A. (2010). Kıpçakskoe Pismennoe Nasledie III, Kıpçakskiy Slovar. Almaty: Kasean Baur.
• Garkavets, A. ve Sapargaliev, G. (2003). Töre Bitigi, Kıpçaksko-Polskaya Versiya Armyanskogo Sudebnika i Armyano Kıpçakskiy Protsessualnıy Kodeks, Lvov, Kamenets-Podolskiy, 1519-1594. Almatı: Gronbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü -Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini- (K. Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güner, G. (2016). Kuman bilmeceleri üzerine notlar. Kesit Yay.
• Hacıeminoğlu, N. (1968). Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve dil hususiyetleri. İstanbul.
• İzbudak, V. Ç. (1936). El-İdrâk Haşiyesi. TDK Yay.
• Kaplan, M. (2003). Deh Murg-ı Şemsi. CBÜ Yüksek Öğrenim Vakfı Yay.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). TDK Yayınları.
• Lehcediz.com Çavuşoğlu,M.(1979). Amrî. Dîvan . İÜ Edebiyat Fakültesi Yay.
• Meninski, F. M. (1999). Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae - Arabico - Persicum Lexicon. Cilt 2. 3668-3669.
• Öztürk, N. (2015). Hadidi Tarihi Manzum Osmanlı Tarihi (1285-1523). Bilge Kültür Sanat.
• Özgür, C. (2003). Kitâbü’l-Hayl. Çantay Basımevi.
• Özkan, A. (2018). Kitab-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandi. Palet Yay.
• Öztopçu, K. (1989). Munyatu’l-Ghuzât, A 14th Century Mamluk-Kipchak Military Treatise. Harvard Üniversitesi.
• Öztopçu, K. (2002). Kitâb Fî İlm an-Nuşşâb, Memlûk Kıpçakçasıyla 14. yy.’da yazılmış bir okçuluk kitabı. Şafak Ofset Yay.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi. TDK Yay.
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebû Hayyân Kitâbü’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk Fiil. Köksav Yay.
• Pekarskiy, E.(1945). Yakut dili sözlüğü. Ebuzziya Matbaası.
• Şan, F. (2022). Hoca Mesud'un dilinden Ferhengname-yi Sadi. Nobel Yay.
• Tarama Sözlüğü.
• Tarlan, A. N. (1963). Necatî Beg Divanı. MEB Yay.
• Taşkın, S. (2002) “Eski Oğuz Türkçesine ait bir tabirname: Kamilü’t-tabir”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. İstanbul. s. 137.
• Tietze, A. (1966). The Coman Riddles and Turkic Folklore. University of California Press. Tomasini, J. F. (1650).
• Petrarcha Rediuiuono Laura comite. Udine. (Birinci baskı 56 s.); Patavi (Padova) (ikinci baskı 73 s.).
• Toparlı, R. (1987). Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu'l-Leysi's-Semerkandî. Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü'l-Mülûk Ves-Selâtîn. TDK Yay.
• Toparlı, R. (1993). Kitâb fi'l-Fıkh (Şekil bilgisi özellikleri-örnek Metin). Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yay.
• Toparlı, R. (2003). Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Lügati't-Türkiyye. TDK Yay.
• Toparlı, R., Çögenli, M. S. ve Yanık, N. H. (1999). El-Kavânînü'l-Külliye Li-Zabti'lLügati’t-Türkiyye. TDK Yay.
• Toparlı, R., Çögenli, S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. TDK Yay.
• Toparlı, Recep, Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. TDK Yay.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü'l-Guzât. KB Yay.
• Üst, S. (2011). Edirneli Nazmî Dîvânı. KB Yay. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0. s. 3744.
• Yavuz, K. &Yavuz, O (2016). Muhibbî Divanı. TYEK Yay.
• Yerdemir, F. (2019). “Sadi’nin Gülistan ve Bostan şerhlerinde Türkçe deyimler”. Bilig. YAZ 2019/SAYI 90, 191-214. Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-Edeb. AKM Yay.
• Zajaczkowski, A. (1954).Słownik Arabsko-Kipczacki z okresu Państwa Mameluckiego, Bulgat al-Muştaq fi lugat at-Türk wa'l-Qifzaq, Czecs II Verba. Warszawa
• Zajaczkowski, A. (1958). Slownik Arabsko-Kipczacki z okresu Państwa Mameluckiego, Bulgat al-Muştaq fi lugat at-Türk wa'l-Qifzaq, Czecs I Nomina. Warszawa.