Komşuluk Üzerine Bir İnceleme: Eski Türkçe Metinler Tanıklığında

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 68 - 102, 30.04.2023

Aybüke Betül Doğan

https://doi.org/10.34083/akaded.1264522

Öz

Bu çalışmada, Eski Türklerin komşuluk hayatına ilişkin söz varlığı incelenmiştir. Öncelikle Eski Türklerin yaşayış biçimi ve konaklama kültürü açıklanmıştır. Metin veri tabanları geniş tutulmaya çalışılmış, komşuluk kavramı ve bununla ilgili söz varlığı net bir şekilde betimlenmiştir. Bu amaçla runik harfli Eski Türkçe metinler, Uygur alfabeli belli başlı metinler ile Karahanlı Türkçesine ait dil malzemeleri derlem alanına katılmıştır. Eski Türkçe metinlerde komşuluk ile ilgili söz varlığı; kişi ve topluluk adları, yer adları ve fiiller alt başlıkları olmak üzere üç grupta irdelenmiştir. Bozkır kültürün etkisiyle yaylak ve kışlak hayatını benimseyen Türklerin, zamanla ekicilik faaliyetlerinin arttığı, din faktörüyle yerleşik hayat düzenine geçtiği ve buna bağlı olarak da komşuluk ile ilgili söz varlığında kimi değişikliklerin olduğu gözlenmiştir. Runik harfli Eski Türkçe metinlerde daha çok doğa, yer-yön bilgisi, sınır ifade eden sözcük ve fiiller ağırlıklı iken; Uygur ve Arap alfabeli Eski Türkçe metinlerde komşuluk bilgisi içeren sözcükler belirginleşmiştir. Runik metinlerde komşu karşılığında sadece körşi sözcüğü tespit edilirken, Uygurca metinlerde konuk, konşı, körşi, konaş sözcükleri tanıklanmıştır. Neticede Eski Türklerin komşuluk hayatına ilişkin kapsamlı ve ayrıntılı söz varlığı bilgisi paylaşılmış, Türkçenin söz varlığı çalışmalarına katkı sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, bozkır kültürü, yerleşik hayat, komşuluk, söz varlığı.

A Study On Neighborhood: In The Testimony Of Old Turkic Texts

Öz

In this study, the vocabulary of the Old Turks about the neighborhood life was examined. First of all, the way of life and accommodation culture of the Old Turks are explained. The text databases were tried to be kept wide, the concept of neighborhood and its related vocabulary were clearly described. For this purpose, Old Turkic texts with runic letters, certain texts with Uighur alphabet and language materials belonging to Karakhanid Turkic were included in the corpus. Neighborhood vocabulary in Old Turkic texts; It has been examined in three groups as person and community names, place names and verbs. It has been observed that the Turks, who adopted the life of spring and winter under the influence of steppe culture, increased their cultivation activities over time, moved to a settled life order with the religion factor, and accordingly, there were some changes in the vocabulary related to neighborhood. In the Old Turkic texts with runic letters, words and verbs expressing nature, place-direction information, and boundaries are predominant; In the Old Turkic texts with Uyghur and Arabic alphabets, words containing neighborhood information became evident. In the runic texts, only the word "körşi" is determined for neighbor, while the words "konuk", "konşı", "körşi", "konaş" are witnessed in the Uighur texts. As a result, comprehensive and detailed vocabulary information about the neighborhood life of the Old Turks was shared, and contribution was made to the vocabulary studies of Turkic.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, steppe culture, settled life, neighborhood, vocabulary.

Kaynakça

• Alimov, R. (2014). Tanrı dağı yazıtları. Kömen Yayınları
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig ı metin. TDK Yayınları.
• …………………………… (2003). Kutadgu Bilig ıı çeviri. TDK Yayınları.
• …………………………… (1979). Kutadgu Bilig ııı indeks. (Haz. Kemal E., O. F. Sertkaya& N. Yüce). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (2007). Eski Türk şiiri. Türk Tarih Kurumu.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2012). Orhon yazıtları. Kömen Yayınları.
• …………… (2018). Uygur yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Bayraktar, F. S. (2002). “Komşu sözcüğü üzerine”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C2, S2, s. 129-138. http://dx.doi.org/10.14225/joh1384
• Clauson, G. (1972). An eytmological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford University.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk vııı. kitap. TDK Yayınları.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugati’t-Türk. Giriş - metin- çeviri - notlar - dizin. TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2019). Eski Türklerde ev ve mesken kavramı. Altay toplulukları mesken ve mesken kültürü. İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği Yayınları. (s.27-40).http://www.tdbb.org.tr/tdbb/wp-content/uploads/2019/09/MESKEN-net.pdf
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden.
• Gulcalı, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk sudur’dan Aç Bars hikâyesi. TDK Yayınları.
• Gulcalı, Z. (2021). Altun Yaruk Sudur x. kitap. TDK Yayınları.
• Hamilton, J. R. (2011). İyi ve kötü prens öyküsü (Çev. V. Köken). TDK Yayınları
• İnan, A. (2002). Türkler ansiklopedisi cilt 3. “oron ve “ülüş” meselesi” (s.54-64). Yeni Türkiye Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş-metin-dizin. TDK Yayınları.
• Kormuşin, İ., Mozioğlu, E, Alimov, R., & Yıldırım, F. (2016). Yenisey - Altay - Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik belgeler. BilgeSu Yayınları.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır arası Kur’an tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin. Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi.
• Nadalyayev, B. M. (1969). Drevne tyurskiy slovar. Nauka.
• Ögel, B. (1991). Türk kültür tarihine giriş c.7. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ………………………. (1991). Türk kültür tarihine giriş c.3. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk ııı. kitap (5. bölüm). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• …………………….. (2019). Eski Uygurca körşi’nin günümüz Türk ve Moğol Dillerindeki Karşılığı körşi “komşu” (s. 268-276). Sözüm Munda Qalïr Barïr Bu Özüm (Ed D. M. Nasilov).Moskova. https://www.academia.edu/40410132/Eski_Uygurca_k%C3%B6r%C5%9Fi_nin_gu_nu_mu_z_Tu_rk_ve_Mo%C4%9Fol_dillerindeki_kar%C5%9F%C4%B1l%C4%B1%C4%9F%C4%B1_k%C3%B6r%C5%9Fi_kom%C5%9Fu_
• Özbay, B. (2021). Manihaist bir ilahi huyadagmān (Partça, Soğdca, Eski Uygurca Metin ve Çeviri). Dergâh Yayınları.
• Özcan Devrez, C. (2020). Eski Uygurca kuanşi im pusar incelemesi. TDK Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Worterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen turkischen texte aus zentralasien, ‒ Neubearbeitung ‒ II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 1: Stuttgart.
• Shōgaito M. (1993). Studies in the Uighur version of the Abhidharmakośabhāṣya-tīkā Tattvārthā, Volume I, text, translation and commentary; Volume II, Text, Translation, Commentary and Glossary; Volume III, Facsimile Text with Introduction.
• Şen, M. (2018). Türklerde yaylag ve kışlag kavramları üzerine düşünceler. ÇUTAD, C3, S.2, s. 131-148. https://doi:10.32321/cutad
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. TDK Yayınları.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r7) giriş-metin-inceleme-analitik dizin. Hacettepe Üniversitesi: Doktora Tezi. Ankara.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II, burkancıların mehdisi maitreya ile buluşma uygurca iptidaî bir dram. Sevinç Matbaası.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische insadi-sūtra. Berlin.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk sudur ıv. tegzinç (karşılaştırmalı metin yayını). TDK Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yamada, N. (1993). Sammlung Uıgurischer kontrakte Band 2 (Ed. Juten ODA, Peter Zieme, Hiroshi Umemura, Takao Moriyasu). Osaka University Press.
• Yıldırım, F., Aydın, E., & Alimov, R. (2013). Yenisey - kırgızistan yazıtları ve ırk Bitig. BilgeSu Yayınları.
• Zieme, P. (2007). Caitya Veneration - an Uigur manuscript with portraits of donors. Journal of Inner Asian Art and Archaeology, Vol. 2, (p. 165–172). https://www.academia.edu/7636837/Caitya_Veneration_an_Uigur_Manuscript_with_Potraits_of_Donors