Özbek Destanlarında Algı Fiilleri

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 1, 713 - 726, 30.04.2023

Yasin Karadeniz

https://doi.org/10.34083/akaded.1264990

Öz

Algı fiilleri, dilbilimi incelemelerinde mental fiillerin alt bölümü olarak değerlendirilmektedir. Türkiye’de mental fiillerle ilgili yapılan çalışmalarda algı fiilleri için duyu fiilleri ya da duygu fiilleri terimleri de kullanılmaktadır. Yabancı kaynaklarda ise algı fiilleri için perception verbs, sensory perception verbs gibi terimler kullanılmaktadır. Algı fiillerini oluşturan eylemler beş temel duyu olan “görme, dokunma, işitme, tatma, koklama” duyularından hareketle gerçekleştirilmektedir. Beş duyuyu içeren algı fiilleriyle ilgili çalışmalar mental fiillerin içinde anlatıldığı gibi sadece algı fiillerini anlatan çalışmalar da bulunmaktadır. Ayrıca algı fiilleriyle ilgili çalımalar tek bir duyuyu içerdiği gibi beş duyuyu da kapsayabilmektedir. Bu türdeki çalışmalarla algı fiillerindeki anlam genişlemesi de anlatılmaktadır.
Algı fiilleri mental sürecin yani öğrenme sürecinin baş etkeni olduğu için sık kullanılmaktadır. Tabi ki her algı fiili aynı sıklıkta kullanılmaz. İnsanın öğrenme sürecinde ve kendini ifade edebilmesinde en çok ihtiyaç duyduğu algı fiilleri daha sık kullanılmaktadır. Mesela görme duyusuyla ilgili fiiller insan için daha önemli olması sebebiyle daha çok kullanılmaktadır. Bu durum dünya dilleri için geçerli olduğu kadar Özbek Türkçesi için de geçerlidir.
Bu çalışmada Özbek destanlarında algı fiilleri ve bu fillerin kullanım sıklıkları gösterilecektir. Böylelikle Özbek Türkçesindeki algı fiillerinin durumu hakkında bilgi verilecektir. Ayrıca bu çalışmada algı fiillerinin her bir destanda ve beş temel duyuya göre kullanım biçimleri tablolarla gösterilerek analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Özbek Türkçesi, algı fiilleri, mental fiiller, destan, duyu.

Destekleyen Kurum

Manisa Celal Bayar Üniversitesi

Proje Numarası

2020-101

Teşekkür

Bu çalışma Manisa Celal Bayar Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje Numarası: 2020-101.

Perception Verbs in Uzbek Epics

Öz

Perception verbs are considered as a subdivision of mental verbs in linguistics studies. In studies on mental verbs in Turkey, the terms sensory verbs or emotional verbs are also used for perception verbs. In foreign sources, terms such as perception verbs and sensory perception verbs are used for perception verbs. The actions that make up the verbs of perception are carried out based on the five basic senses of “sight, touch, hearing, taste, smell”. Studies on perception verbs involving the five senses are explained in mental verbs as well as there are studies describing only perception verbs. In addition, studies on perception verbs may include a single sense as well as five senses. With such studies, the semantic expansion in the verbs of perception is also explained.
Perception verbs are frequently used because they are the main factor of the mental process, that is, the learning process. Of course, not every verb of perception is used at the same frequency. The perception verbs that people need most in the learning process and self-expression are used more frequently. For example, verbs related to the sense of sight are used more because they are more important for people. This situation true for Uzbek Turkish as well as for world languages.
In this study the perception verbs and the frequency of use of these verbs in the Uzbek epics will be shown. Thus, information will be given about the state of the verbs of perception in Uzbek Turkish. In addition, in this study the usage patterns of the verbs of perception in each epic and according to the five basic senses will be analyzed by showing them with tables.

Anahtar Kelimeler

Uzbek Turkish, perception verbs, mental verbs, epic, sense.

Proje Numarası

2020-101

Kaynakça

• Arkonaç, S. (2005). Psikoloji Zihin Süreçleri Bilimi. Alfa Yayınları.
• Ayan, E. & Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri ve Anlam Zenginliği. International Periodical For The Luanguages, Literature, and History of Turkish or Turkic, 2(3), 95-114.
• Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde Mental Fiiller. RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (22), 135-151.
• Bakırcıoğlu, R. (2012). Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Anı Yayıncılık.
• Benedetti, M. (2012). Valency Alternations with Perception Verbs in Indo-European Languages. Craig Melchert, H. (Ed.), The Indo-European Verb Proceedings of the Conference of the Society for Indo-European Studies, Reichert Verlag, 1-6.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller. (Tez No.687954) [Doktora tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Eldridge, R. C. (1911). Six Thousand Common English Words. The Clement Press.
• González Orta, M. (2003-2004). The Old English Verbs of Smell Perception and Emission: Analysis of the Interface of their Semantic and Syntactic Representation. The Journal of Selim (The Spanish Society for Mediaeval English Language and Literature), (12), 33-48.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de Kör- ‘Görmek’: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig, (29,) 59-76.
• Gökdemir, O. (2019). Özbek Türkçesinde Dokunma Duyu Fiilleri Üzerine Bir İnceleme. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (s. 733-747). Esogü Basımevi.
• Göz, İ. (2019). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi Duyu Fiillerinde Anlam ve Kelime Sıklığı İlişkisi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (41), 53-74.
• Ibarretxe & Antuñano, B. I. (1999). Polysemy and Metaphor in Perception Verbs: A CrossLinguistic Study. [Unpublished Doctoral Thesis, University of Edinburgh].
• Muskens, R. A. (1993). Perception Verbs. Asher, R. E. & Simpson, J. M. Y. (Ed.), The Encyclopedia of Language and Linguistics, Pergamoni.
• Josselson, H. H. (1953). The Russian Word Count. Wayne University Press.
• Kalkan, N. (2016). Başkurt Türkçesinde Mental Fiiller. Actual Problems of Turkic Studies Dedicated to the 180th anniversary of the Department of Turkic Philology (s. 177-186). St. Petersburg State University.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri (Tez No.26538) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kamchybekova, K. (2011a). Duyu Fiillerinin Anlamsal Özellikleri Üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(3), 22-35.
• Kamchybekova, K. (2011b). Kırgız Türkçesinde Duyu Fiilleri. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 2 (3,) 87-102.
• Leech, G. (2013). Meaning and the English Verb. (Third Edition). Roudledge.
• Levın, B. (1993). English Verb Classes and Alternations. The University of Chicago Press.
• Memoğlu Süleymanoğlu, H. (2006). Türkçenin Ters Sıklık Sözlüğü. Kurmay Kitap Yayın Dağıtım.
• Memoğlu Süleymanoğlu, H. (2014). Türkçenin Sıklık Sözlüğü (Edebi Eserlerde Sık Kullanılan Sözcükler). Hatiboğlu Basım Yayım San.
• Neagu, M. (2013). What is Universal and What is Languagespecific in The Polysemy of Perception Verbs? RRL, LVIII (3), 329–343.
• Ölker, G. (2011). Yazılı Türkçenin Kelime Sıklığı Sözlüğü (1945-1950 Arası). Kömen Yayınları. Özbekistån Respublikasi Fänlär Akademiyasi Alişer Nävåiy Nåmidägi Til vä Ädäbiyåt İnstituti (2006). Özbek Tilining İzåhli Lüġati 1-5. Özbekistån Milliy Entsiklopediyasi Dävlät İlmiy Näşriyåti.
• Özeren, M. & Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (61), 203-224.
• Özkan Kurt, F. (2020). Batı Türkçesinde Algı Fiilleri (Tez No.661515) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller (Tez No.540589) [Doktora tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şahin, S. (2012). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller (Tez No.331204) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=HHYaSkrtOMCfcRmSjSgJkQ&no=e1qcpiZUMcHHsauw6SrATw
• Tezcan Aksu, B. & Adalı, E. (2018). Çağdaş Türkçenin Sıklığı Sözlüğü. Ötüken Neşriyat.
• Thonrdike, E. (1921). The Teacher’s Word Book. Techers Collage-Columbia University. Türk Dil Kurumu (2005). Türkçe Sözlük. (10. Baskı, 2151).
• Türkdil, Y. (2013). Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri (Tez No.333729) [Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=k2q2VUpFi0WbXUYvoa5WdA&no=Piroav0_42fcL6m7nc8zDQ
• Vardar B. (Ed.) (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual.
• Viberg, A. (1984). The Verbs of Perception: A Typological Study. Linguistics, (21), 123-162.
• Viberg, A. (2001). Verbs of Perception, Haspelmath, M. & Konig, E. (Ed.), Language Typology and Language Universals, (2), 1294-1309.Gruyter.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 17-51.
• Yıldız, H. (2016) Eski Uygurca Mental Fiiller (Tez No.462283) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yök Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=Cr1fffnzF0bPnNKmeIgXAQ&no=omLFwWA-P9r9ve5IJdPlFA