Türkmen Masallarında Formeller

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 1617 - 1655, 30.08.2023

Tuğba Bayrakdarlar

https://doi.org/10.34083/akaded.1315298

Öz

Masallar, sözlü kültür ürünleri içerisinde taşıdığı zengin malzeme itibarıyla şekil ve içerik özellikleri bakımından üzerinde çeşitli çalışmalar yapılan türlerden biridir. Kendine has geleneksel bir üslubu ve formu olan bu metinler, anlatıcı tarafından bilinçli ve ustalıkla icra edildiğinde dinleyiciyi tesiri altına alıp derinden etkileyen niteliktedir. Bu yönüyle anlatı sırasında türü başarılı bir şekilde nakletmeyi amaçlayan masalcının yararlandığı bazı yardımcı söz kalıpları bulunmaktadır. Halk edebiyatında kalıp ifade, tekerleme veya formel adıyla bilinen bu yardımcı söz ve söz öbekleri, masalların temel yapısal özelliklerindendir ve metnin çeşitli yerlerinde türlü amaçlarla kullanılmaktadır. Bu çalışmada zengin bir masal külliyatına sahip olan Türkmen Türklerinin halk masallarından seçilen örnekleri üzerinden formeller incelenip sınıflandırılmıştır. Türkmen masallarının formelleri üzerine detaylı bir tasnif çalışmasının bulunmayışı, bu araştırmanın hareket noktasını oluşturmuştur. Bu amaçla hazırlanıp tarama-fişleme ve sınıflandırma metodu esasına göre yapılan çalışmanın giriş bölümünde formel kavramının tanımı ve tasnifine yönelik kısa bir bilgilendirmenin ardından tespit edilen örnekler; başlangıç formelleri, bağlayış formelleri, benzer durumda kullanılan formeller ve bitiş formelleri olmak üzere dört ana bölümde, çeşitli alt başlıklar hâlinde sınıflandırılarak değerlendirilmiştir. İnceleme neticesinde formellerin Türkmen masallarında büyük oranda korunduğu, bazı ifadelerin kullanımının yaygın olduğu, tekerlemeli ifadelerin ise oldukça az sayıda kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Formel, kalıp söz, masal, tekerleme, Türkmen ertekileri

Formals in Turkmen Folk Tales

Öz

Tales are one of the genres on which various studies have been carried out in terms of form and content features due to the rich material they contain in oral cultural products. Having a unique traditional style and form, these texts have the quality of affecting the audience deeply when they are performed consciously and skillfully by the narrator. In this respect, there are some auxiliary phrases used by the storyteller who aims to successfully convey the genre during the narration. Known as formulaic expression, tongue twister or formal in folk literature, these auxiliary words and phrases are among the basic structural features of tales and are used for various purposes in various parts of the text. In this study, the formals were analyzed and classified over the selected examples from the folk tales of the Turkmen Turks, who have a rich corpus of tales. The lack of a detailed classification study on the formals of Turkmen tales constituted the starting point of this research. After a brief introduction on the definition and classification of the formal concept in the introduction part of the study, which was prepared for this purpose and carried out on the basis of scanning, profiling, and classification method, the examples identified were evaluated by being classified in four main sections as being primary formals, linking formals, formals used in similar cases, and concluding formals, and under various sub-headings. As a result of the analysis, it was observed that the formals were largely preserved in Turkmen tales, that the use of some expressions was common, and that the expressions with tongue twisters were used very limited in number.

Anahtar Kelimeler

Formal, phrase, tale, tongue twister, Turkmen tales

Kaynakça

• Alangu, T. (2020). Türkiye folkloru el kitabı. İstanbul: YKY, Genişletilmiş 1. Baskı.
• Alptekin, A. B. (2000). Hayvan masallarının formel yapısı. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (7), 157-185.
• Artun, E. (2014). Ansiklopedik halkbilimi/halk edebiyatı terimler sözlüğü. Karahan Kitabevi.
• Atay, A. (2006). Nogay masallarında formeller. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (21), 25-38.
• Bars, M. E. (2011). Formeller ve Kerem ile Aslı Hikâyesi’nde bazı kullanımları. The Journal of Academic Social Science Studies, 4 (2), 7-14.
• Baymıradov, A. (1986). Hayvanlar hakıdakı Türkmen ertekileri (barlaglar ve tekstler). Ilım.
• Bayrakdarlar, T. (2020). Türkmen masallarında aile motifleri üzerine bir inceleme (Tez No. 628022) [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Bayrakdarlar, T. (2022). Türkmen masalları realist ve sihirli masallar. Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. N. (2009). Zaman zaman içinde. İmge Kitabevi Yayınları, 2. Baskı.
• Duymaz, A. (2002). İrfanı arzulayan sözler tekerlemeler. Akçağ Yayınları.
• Eren, M. T. (2020). Halk edebiyatı çerçevesinde Türk ve Rus halk masallarında yer alan formeller. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (23), 159-183.
• Geldiyeva, Ş. (2006a). Türkmen halk ertekileri (cadılı ertekiler). Türkmenistanıň Milli Medeniyet “Miras” Merkezi.
• Geldiyeva, Ş. (2006b). Türkmen halk ertekileri (durmuşı ertekiler). Türkmenistanıň Milli Medeniyet “Miras” Merkezi.
• Kadırov, A. (1994). Yedi davager. Magarıf.
• Karagöz, E. (2020). Masallarda başlayış formelleri: İdil-Ural (Tatar ve Başkurt) masalları örneği. Millî Foklor, 16 (128), Yıl 32, 60-75.
• Karagöz, E. (2021). Masallarda bitiş formelleri: İdil Ural (Tatar) masalları örneği. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 14 (36), 1207-1226.
• Kızı, H. Ş. A. (2011). Folklorda formeller. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi (Azerbaycan Özel Sayısı), 4 (8), 372-375.
• Özkaynak, M. E. (2013). Masal formellerinin sembolik çözümlemesi (Tez No. 332024) [Yüksek Lisans tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Reich, K. (2011). Türk boylarının destanları (Ekici, Metin Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ryoko, A. (2010). Türkmen masalları (Tez No. 265606) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Sakaoğlu, S. (2002). Masallar. Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. Cilt 2, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 131-312.
• Sakaoğlu, S. (2008). Türk Dünyası Masallarının Başlangıç Kalıp Sözlerinden ‘Bir Varmış Bir Yokmuş’ Üzerine Karşılaştırmalı Bir Deneme. Dilek, Zeki vd. (Ed.). 38. ICANAS, III. Cilt (s. 1351-1364). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (2016). Masal araştırmaları. Akçağ Yayınları, 7. Baskı.
• Sakaoğlu, S. & Ergun, M. (1991). Türkmen halk masalları. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Seyidov, N. (2012). Türkmen halk ertekileri (hayvanlar hakındakı ertekiler). Türkmenistanıñ Ilımlar Akademiyası Milli Golyazmalar İnstituti.
• Solmaz, E. (2017). Formel ifadeler ve bazı formellerin Alpamış destanında kullanımları üzerine bir deneme. Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi TüLED, (1), 1-14.
• Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözlügi. I. Cilt. Aşgabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı, 2016.
• Yıldız, N. (2004). Türk destanlarında birinci ağızdan sözler. Özönder, B. F. Sema vd. (hz.). ÇTAS, 8-10 Mayıs 2002, (s. 160-165). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Yıldız, N. (2003). Türk destanlarında bitiş kalıpları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (13), 309-319.
• Yolcu, M. A. (2011). Azerbaycan masallarında formeller ve formel unsurlar. NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (1), 75-88.