Cümcümenāme’de Gönderimsel Bağlaşıklık

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 1055 - 1084, 30.08.2023

Emine Güler

https://doi.org/10.34083/akaded.1321458

Öz

Çağdaş metin dil bilimi çalışmaları doğrultusunda “anlamsal/yapısal bütünlük taşıyan ve bir iletisi olan sözler birlikteliği” olarak tanımlanabilecek olan metin kavramının önemi artmıştır. Gerek metin olanla olmayanı ayırt etmede gerekse yeni metin oluşturmada metinsellik ölçütlerine uyulup uyulmadığının belirlenmesi gerekir. Temelde bağlaşıklık ve tutarlılık olarak iki ana başlıkta ele alınan metinsellik ölçütleri; sözlü, yazılı veya görsel malzemenin metin niteliği taşıyıp taşımadığının tespitinde önemlidir. Özellikle tarihî Türk lehçelerine ait eserlerde, işlenen konuların farklı coğrafyalarda kimi zaman bazı farklılıklarla yer alması ve çağlarını aşması eser kurgularının metinsellik ölçütlerini karşıladığını göstermektedir. Çalışmanın konusunu teşkil eden Harezm Türkçesi eseri Cümcümenâme; Anadolu ve Çağatay sahalarında da nüshaları bulunan manzum bir mesnevidir. Çok bilinen bir halk hikayesiyle de (Kesikbaş Destanı) konu bakımından benzerlik göstermektedir. Eserin metinsellik ölçütlerini karşılıyor olması ve kurgusal yapısı; içeriğin yayılmasını kolaylaştırmış, sözlü geleneğe de katkı sunmuştur. Çalışmada eser, metinsellik ölçütlerinden gönderimsel bağlaşıklık açısından incelenecek ve gönderimsel bağlaşıklığı sağlamada yararlanılan sözcük türleri; öncül/bağımsız, ardıl/bağımlı olma niteliklerine göre dış ve iç gönderim (eş gönderim/art gönderim/ ön gönderim) açısından ele alınacaktır. Böylelikle bağlaşıklık ölçütünün eserin akıcılığına etkisi belirlenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bağlaşıklık, gönderim, Harezm Türkçesi

Referential Cohesion in Cumcumename

Öz

The concept of text which carries a semantic and structural integrity within the framework of modern textual linguistics studies and which is possible to be defined as “a group of speeches that have a message” has gained importance. It is essential whether textual criteria have been taken into consideration in both creating new texts and distinguishing what is text and what is not. Principally, textual grammatical criteria which have been handled within two titles called cohesion and coherence are essential for detecting whether an oral or written stuff has a textual quality or not. Particularly in the works belonging to historic Turkish dialects, the narration of the subjects handled in different geographies, sometimes in different forms, and their surpassing ahead of its time verify that textual criteria was considered in making up the texts to a great extent. Cumcumename which poses the subject of the study is a verse of masnavi which has copies in Anatolia and Chagatai areas apart from Khwarazm. Moreover, it attaches a similarity in terms of subject with its wellknown folk tale (Kesikbaş Destanı). The work’s comforming to the textual criteria and its fictititous structure facilitated the dissemination of the work, and contributed a lot to the oral tradition. The work will be studied in terms of referential cohesion which is one of textual criteria and parts of speech which are made use while providing referential cohesion will be approached according to their predecessor/independent successor/dependent qualifications in terms of co-reference, post-reference, and pre-reference. Therefore, the effect of cohesion criterion on the fluency of the work will be studied.

Anahtar Kelimeler

Cohesion, Khwarazm Turkish, reference, textual-linguistics

Kaynakça

• Seçkin, P., Arslan, N., & Ergenç, S. (2014). Bağdaşıklık ve tutarlılık bakımından lise ve üniversite öğrencilerinin yazılı anlatım becerileri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(1), 340-353. Torusdağ, G., & Aydın, İ. (2020). Metindilbilim ve örnek metin çözümlemeleri. Pegem Akademi Yayıncılık. Köprülü, F. (1980). Türk Edebiyatı Tarihi. Ötüken Yayınları.
• Yılmaz, E. & Jahiç, N. (2008). Vire hikâyesi üzerine metindilbilimsel bir incele-me. SAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, (15), 30-41.
• Aksan, D. (2016). Anlambilim. Bilgi Yayınevi.
• Balyemez, S. (2011). Dede Korkut hikâyelerinin metin dil bilimsel yapısı (Tez No. 279475) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Beaugrande R., & Dressler, W.U. (1981). Intruduction to textlinguistics. Long-man.
• Çiftoğlu Çabuk, A. (2021). Harezm Türkçesiyle yazılmış Cümcüme Sultan Hikaye-si (tenkitli metin-Türkiye Türkçesine aktarım-notlar-dizin). Nobel Aka-demik Yayıncılık.
• Çolak, K. (2018). Kısasü‐’I Enbiya’daki Hz. Musa kıssasında sözcüksel bağdaşık-lık. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3 (1), 115‐144.
• Demirbilek, S. (2020). Kuanşi İm Pusar’da ardışık cümlelerde sözcüksel bağda-şıklık. Türkologia, 2 (100), 49-60.
• Demirel, E. (2021). Karahanlı Türkçesi eserlerinden Atebetü’l-Hakayık’ın me-tindilbilim ölçütlerine göre değerlendirilmesi. Söylem Filoloji, 6 (1), 221-246.
• Günay, D. (2003). Metin Bilgisi. Multilingual.
• Gürgün, H. (2018). Göktürk yazısıyla oluşturulmuş Uygur Kağanlığı yazıtlarının metindilbilimsel incelemesi (Tez No. 504255) [Yüksek lisans tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Halliday, M. A. K., & Hasan, R. (1976). Cohesion in English. Longman Group UK Limited.
• Halliday, M. A. K., & Matthiessen, C. M.I.M. (2004). An introduction to functional grammar (3. Baskı). Hodder Arnold.
• Hirik, S. (2020). Türkçede bağdaşıklık ve bağdaşıklık unsurları: Kürk Mantolu Madonna incelemesi. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE Dergisi, 10 (1), 221-238.
• İmer, K., Kocaman, A., & Özsoy, S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Üniversite-si Yayınevi.
• Kalsın, Ş. (2016). Bağdaşıklık ve Kutadgu Bilig’de sözcük bağdaşıklığı. Uluslara-rası Kıbrıs Üniversitesi Folklor/Edebiyat, 22 (88), 131-146.
• Karaağaç, G. (2013). Anlam. Kesit Yayınları.
• Kurt, N. F. (2018). Tercüme-i divan-ı Ahmed-i Yesevi’nin metin dilbilim açısın-dan incelenmesi (giriş – metin dilbilim inceleme-metin-indeks-tıpkıbasım) (Tez No. 533058) [Doktora tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Kuyma, E. (2022). Bir art gönderim ögesi olarak zamir ve işaret sıfatlarının Ate-betü’l-Hakayık’taki görünümleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11 (1), 16-35.
• Onursal, İ. (2003). Türkçe metinlerde bağdaşıklık ve tutarlılık. Kıran, A., Korkut, E., Ağıldere, S. (Ed.), Günümüz Dilbilim Çalışmaları (s. 121- 132), Multi-lingual.
• Özdemir, A. T. (2022). Metindilbilimsel bir ölçüt olan bağlaşıklık bakımından Su Kasidesi. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 10 (33), 306-329.
• Özkan, B. (2004). Metindilbilimi, metindilbilimsel bağdaşıklık ve Haldun Ta-ner’in “Onikiye Bir Var” adlı öyküsünde metindilbilimsel bağdaşıklık gö-rünümleri. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13 (1), 167-184.
• Özkan, E. (2023). İyi ve Kötü Prens hikâyesinde sözcüksel bağdaşıklık. Interna-tional Journal of Economics, Politics, Humanities & Social Sciences, 6 (1), 2636-8137.
• Parlak, H. (2009). Kutadgu Bilig’in metindilbilimsel yapısı (Tez No. 257728) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Subaşı Uzun, L. (1995). Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Simurg Yayıncılık.
• Toker, M., & Uygun, M. (2019). Hüsam Katip’in Cümcümenamesi. Yeni Türkiye İlk Dönem Türkçe İslami Eserler Özel Sayısı, (106), 422-428.
• Toker, M., & Uygun, M. (2020). Hüsam Kâtip- Cümcümeāme (İnceleme-metin-aktarma- dizinler- tıpkıbasım). Palet Yayınları.
• Uzun, G. L. (2013). Metindilbilim: temel ilkeler ve kavramlar. Özsoy, A. S. & Tu-ran, Ü.D. (Ed.), Genel dilbilim II (s. 173- 205). Eskişehir Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual.