Üretici Dönüşümsel Dilbilgisi Kuramına Göre Cümle Kurucuların İşlevleri

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2126 - 2135, 30.12.2023

Duygu Özge Gürkan

https://doi.org/10.34083/akaded.1326585

Öz

Sözdizim, temel dilbilgisi bileşenlerinden biridir. Bugün farklı dilbilgisi kuram ve
yöntemlerinin uygulandığı çok sayıda sözdizim çalışması mevcuttur. Bunların kimisi yapısal
özelliklere odaklanırken kimisi yapısal özelliklerin yanı sıra anlamsal, işlevsel ya da edimsel
özelliklere odaklanmaktadır. Yine de bütün bu çalışmaların ortak noktası sözdizimin
dillerdeki cümle görünümlerini inceliyor olmasıdır. Bu çalışmanın metodolojisi
Chomsky’nin sözdizim kuramına dayanmaktadır. Bu kuram temelde sonlu sayıda kuralla
sonsuz sayıda cümle üretilebileceğini açıklamayı hedeflemektedir. Kurucular ise cümle
içerisinde tek bir birim gibi işlev gören sözcük gruplarıdır. Kurucular cümle içerisinde
hiyerarşik bir ilişkiyle birbirlerine bağlanırlar. Hiyerarşik kurucu ilişkileri ve bunlara dair
kurallar da ağaç diyagramını oluşturur. Bu çalışma sözdizim kuramı doğrultusunda söz
konusu kurucuların kategorileri ve işlevleri üzerinedir. Cümledeki her bir kurucunun ad
öbeği, eylem öbeği gibi bir kategorisi ve özne, yüklem gibi bir sözdizimsel işlevi vardır. Bu
çalışma, hiyerarşik kurucu ilişkileri temel alınarak Türkçe sözdiziminin genel yapısını ortaya
koymaya yöneliktir. Ancak Türkçe sözdizimi çok kapsamlı bir konu olduğundan, burada, bu
konu, sözdizim kuramının temel kavramlarını oluşturan baş (öbek kurucu), başın öbek
oluşturmak için yanına aldığı tümleç, eklenti gibi üyeler ve bunlar arasındaki sözdizimsel-işlevsel ilişkiyle sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

sözdizim, sözdizim kuramı, kurucu, baş, tümleç, eklenti

Functions of Sentence Constituents according to Syntax Theory

Öz

Syntax is one of the basic grammar components. Today, there are many syntax studies in
which different grammatical theories and methods are applied. While some of them focus on
structural features, others focus on semantic, functional or pragmatic features as well as
structural features. However, the common point of all these studies is that syntax analyzes
sentence appearances in languages. The methodology of this study is based on Chomsky's
syntax theory. This theory basically aims to explain that an unlimited number of sentences
can be produced with a limited number of rules. Constituents are groups of words that
function as a single unit in a sentence. The constituents are connected to each other in a
hierarchical relationship in the sentence. The hierarchical constituency relations and their
rules also form the tree diagram. This study is on the categories and functions of constituents
within the framework of syntax theory. Each constituent in the sentence has a category such
as noun phrase, verb phrase, and a syntactic function, such as subject, predicate. This study
aims to reveal the general structure of Turkish syntax based on hierarchical constituency
relations. However, since Turkish syntax is a very comprehensive subject, this subject is
limited to the hierarchical functional relationship between arguments such as the head
(phrase constructor), the complement that the head takes to form the phrase, and the adjunct,
which constitute the basic concepts of syntax theory.

Anahtar Kelimeler

syntax, syntax theory, constituent, head, complement, adjunct

Kaynakça

• Banguoğlu, T (2007). Türkçenin Grameri. TDK Yayınları.
• Can, Ö., Akşehirli, S., Koşaner, Ö., & Özgen, M. (2020). Dilbilgisi Bileşenleri. İthaki Yayınları.
• Carnie, A. (2013). Syntax. A Generative Introduction. 3. Baskı. Wiley-Blackwell.
• Chomsky, N. (1957). Syntactic Structures. Mouton.
• Chomsky, N. (1965). Aspects of the Theory of Syntax. MIT Press.
• Ergin, M. (1993). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım.
• Gürkan, D. Ö. (2021). Türkçede Amaç Cümleleri. Nobel Yayınları.
• Hirik, S (2021). Söz Dizimi Kuramları Bağlamında Türkçede Baş Unsur. Gazi Kitabevi.
• İmer, K., Kocaman, A. & Özsoy, S. (2013). Dilbilim Sözlüğü. Boğaziçi Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. TDK Yayınları.
• Özsoy, S., Balcı, A. & Turan, Ü. D.. (2012). Genel Dilbilim I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Uzun, N. E. (2000). Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. Multilingual.
• Uzun, N. E. & Aydın, Ö. (2002). Sözdizim. (Haz. Ahmet Kocaman). Dilbilim Temel Kavramlar Sorunlar Tartışmalar. Dil Derneği, s. 63-65.
• Williams, E. (1981). Argument Structure and Morphology. Linguistic Review 1: 81-114.
• Yozgat, U., Koşaner, Ö., Ercan, S., Özgen, M. & Kayabaşı, D. (2018). Dilbilim Kuramları. İki Düzlem Beş Kuram. (Ed. Özge Can). İthaki.