The Interaction of Ancient Turkic Beliefs with the Islamic Religion: Kıdır (Gök Sakallı, Yol Hamisi, Boz Atlı) in Turkish Folk Narratives

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2463 - 2480, 30.12.2023

Yusuf Kenan Bezgin , Oğuzhan Aydın

https://doi.org/10.34083/akaded.1376658

Öz

Folk narratives, which are a part of the collective memory of the Turkish nation and have been passed down from generation to generation, are cultural products that have reached the present day. In this regard, Turkish folk narratives are an important source reflecting the cultural identity.
It is generally accepted that in the pre-Islamic era, Turkish tribes adhered to ancient Turkish beliefs. This belief system, based on the belief in the Sky God (Gök Tanrı), began to reshape with the contact of Islamic religion with Turkish communities, leading to a cultural transformation. This transformation not only influenced the traditional beliefs of the Turkish people with Islamic values but also found its reflection in folk narratives.
This article aims to examine the continuous evolution of ancient Turkish beliefs in the context of Islamic religion, focusing on how Hızır is portrayed and what role he plays in the tradition in the written form of epics, legends, stories, and fairy tales. By examining the interaction between the traditional beliefs held by the Turks in the pre-Islamic period and Islam through the lens of Hızır, the article demonstrates how the traditional beliefs of the Turkish nation interacted with the Islamic religion and how this interaction was reflected in Turkish folk narratives.

Anahtar Kelimeler

Ancient Turkish Belief, Islam, Khidr

Eski Türk İnancının İslam Diniyle Etkileşimi: Türk Halk Anlatılarında Kıdır (Gök Sakallı, Yol Hamisi, Boz Atlı)

Öz

Türk milletinin kolektif hafızasının bir parçası olan halk anlatıları, kuşaktan kuşağa aktarılarak günümüze kadar ulaşan kültür ürünleridir. Bu bakımdan Türk halk anlatıları, kültürel kimliği yansıtan önemli bir kaynaktır.
İslam öncesi dönemde Türk boylarının eski Türk inançlarına sahip oldukları genel kabul görmektedir. Gök Tanrı inancına dayanan ve onun etrafında şekillenen bu inanç sistemi; İslam dininin Türk topluluklarıyla temasıyla birlikte yeniden şekillenmeye başlamış ve böylece kültürel bir değişim gerçekleşmiştir. Bu değişim, İslami değerlerin Türk milletinin geleneksel inançlarına etki etmesinin yanı sıra halk anlatılarına da yansımıştır.
Makalede, eski Türk inancının İslam dininde süregelişini incelemek amacıyla geleneğin yazılı hâle getirilerek toplandığı destan, efsane, hikâye ve masal türlerinde Hızır’ın nasıl bir rol oynadığı ve ne şekilde tasvir edildiği ele alınmıştır. İslam öncesi dönemde Türklerin sahip olduğu geleneksel inançlar ile İslam’ın etkileşimi Hızır üzerinden ele alınan makalede, Türk milletinin sahip olduğu geleneksel inançların İslam diniyle nasıl etkileşime girdiği gösterilmekte ve Türk halk anlatılarına ne şekilde yansıdığı açıklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk İnancı, İslam, Hızır

Kaynakça

• Akmataliyev, Abdıldacan vd. (2007). Kırgız Destanları 6/Manas Destanı. (Fikret Türkmen-Şurubu Uraimova Çev.) Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Akmataliyev, Abdıldacan, Kadırmambetova, Aynura (2009). Kırgız Destanları 7/Boston Destanı. (Naciye Yıldız Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Alptekin, Ali Berat (1999). Kirmenşah Hikâyesi. Akçağ Yayınları.
• Aruçi, Muhammed (2012). Ülü’l Azm. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.42 s.294-295. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Atnur, Gülhan (2002). Başkurt ve Tatar Efsaneleri Üzerine Karşılaştırmalı Motif Çalışması. (Tez No. 110137) [Doktora Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Ay, Resul (2020). Anadolu’da Derviş ve Toplum. Kitap Yayınevi.
• Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. Ötüken Neşriyat.
• Bayat, Fuzuli (2012). Türk Mitolojik Sistemi II. Ötüken Neşriyat.
• Boratav, P. Naili (1950). “Türklerde Hızır.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C.5 s. 462 471. MEB Yayınları.
• Boratav, P.Naili (2002). Halk Hikâyeleri ve Halk Hikâyeciliği. (M. Sabri Koz Haz.) Tarih Vakfı Yayınları.
• Boratav, Pertev Naili (1984). Köroğlu Destanı. Adam Yayınları. Caunce, Stephen (2001). Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi. (Bilmez Bülent Can ve Alper Yalçınkaya Çev.) Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Çetin, İsmet (2002). Türk Mitinde Kut İyesi Kıdır ve Medeniyet Değişikliğinde Kıdır’dan Hızır’a Geçiş. Millî Folklor Dergisi. S.54. s. 30-34.
• Demir, Necati (2020). Danişmendname. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Demir, Necati, Erdem, M. Dursun (2006). Battal-name. Hece Yayınları.
• Dıykanbayeva, Aygerim (2004). Kırgız Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma. (Tez No. 146243) [Doktora Tezi, İzmir Ege Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Duman, Mustafa (2012). Bozkurttan Hızır’a Türk Halk Anlatmalarında Kılavuz. Millî Folklor Dergisi. C.12. S.96. s.190-201.
• Ebu’l-Fida İsmail İbn Kesir (1985). Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri X. (Bekir Karlıağa ve Bedrettin Çetiner Çev.) Çağrı Yayınları.
• Ebü’l-Hayr-ı Rûmî. (1987). Saltuk-nâme-I. (Şükrü Haluk Akalın Haz.) Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ebü’l-Hayr-ı Rûmî. (1988). Saltuk-nâme-II. (Şükrü Haluk Akalın Haz.) Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Ergin, Muharrem (2021). Dede Korkut Kitabı 1-2. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, Ruhi (2021). Gelenekten Geleceğe Türk Kültür Dünyası Makaleler/İncelemer. Ötüken Neşriyat.
• Eşankul, Cabbar (2017). Özbek Destanları 6. (Dilek Sezer Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gumarova, M.,Smirnova, N.(2012). Kız Jibek Destanı. (Metin Arıkan ve Dinara Düysebayeva Çev.) Öncü Basımevi.
• Günay, Umay (2011). Elazığ Masalları ve Propp Metodu. Akçağ Yayınları.
• Güney, E. Cem (1990). Masallar. Kültür Bakanlığı Yayınları. İbn Cerir et-Taberî (1996) Cami’u’l-Beyan-Kur’ân Tefsiri. (Hasan Karakaya ve Kerim Aytekin Çev.) Hisar Yayınevi.
• Kara, Ruhi (1996). Erzincan Masalları (Metinler ve İncelemeler). (Tez No. 51883) [Doktora Tezi, Erzurum Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Karadavut, Zekeriya. (2002). Köroğlu’nun Ortaya Çıkışı. Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Kaya, Doğan, Koz, M. Sabri (2000). Halk Hikâyeleri I. Kitapevi Yayınları.
• Laypanov, T. Kazi & Miziyev, M. İsmail (2019). Türk Halklarının Kökeni. (Hatice Bağcı Çev.), Selenge Yayınları.
• Naruzbayev, Cumagül (2007). Kırgız Destanları 5./Eşimkul Menen Zuura Destanı. (Fatma Çelebi Haz.) Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ocak, A. Yaşar (2019). İslâm-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Timaş Yayınları.
• Ong, J., Walter (2018). Sözlü ve Yazılı Kültür-Sözün Teknolojileşmesi. (Sema PostacıoğluBanon Çev.) Metis Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (2014). Türk Mitolojisi C. II. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özdemir, Özlem (2020). Kazak Türklerinin Destanlarında Mitolojik Unsurlar. (Tez No. 640047)[Doktora Tezi, Kayseri Erciyes Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öztürk Hüseyin (2010). Dört Halk Hikâyesi. Sözkesen Matbaacılık.
• Potapov, L.P (2012). Altay Şamanizmi. (Metin Ergun Çev) Kömen Yayınları.
• Radloff, W.,Kunos, I. (1998). Proben: Der VolksLitteratur Der Türkischen Stämme VIII. (Saim Sakaoğlu ve Metin Ergun Haz.) Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sakaoğlu, Saim (2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Akçağ Yayınları.
• Suleymanov, Ahmet, İbrahimov, G., Ergun, M. (2014). Başkurt Destanları III. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkmen, Fikret (1983). Tahir ile Zühre. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Türkmen, Fikret (1995). Âşık Garip Hikâyesi. Akçağ Yayınları.
• Türktaş, M. M. (2012). Denizli Efsaneleri. (Tez No. 322414) [Doktora Tezi, Denizli Pamukkale Üniversitesi].YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Uraz, Murat (1994). Türk Mitolojisi. Düşünen Adam Yayınları.
• Vergote, Antoine (1999). Din, İnanç ve İnançsızlık. (Veysel Uysal Çev.) Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yıldız, Abdurrahim (2019). Xıx. Yüzyıla Ait Bir Cönk Örneği. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. XLIII, S.2. 299-308.