SA‘DÎ’S PROSE WORK TITLED TERCÜME-İ HİLYE-İ ŞERÎF

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2346 - 2373, 30.12.2023

Mehtap Erdoğan Taş

https://doi.org/10.34083/akaded.1388284

Öz

Hilye is one of the literary genres that emerged out of deep love and devotion to the Prophet Muhammad. This genre, which has no examples in Arabic and Persian literature, became popular and developed in verse under the influence of Hâkânî's (d. 1606) Hilye-i Sa‘âdet, and over time more than forty verse hilyes were written in Turkish literature, dealing with different Islamic greats as well as the Prophet Muhammad. On the other hand, although there were debates, the first example of plate hilyes was given by the famaous calligrapher Hafız Osman Efendi (d. 1698) in the seventeenth century and the hilye genre continued to develop in a different direction. As for the prose hilyes, which constitute the main subject of our study, Hilye-i Celiyye ve Şemâ'il-i 'Aliyye, written by Şeyhülislam Hoca Sa'deddîn Efendi (b.1537-d.1599), draws attention as the first known prose hilye. In addition to the prose hilyes whose author cannot be identified, there are about twenty prose hilyes whose author is known.These prose hilyes were composed by translating Tirmizî's eş-Şemâ'ilü'n-nebeviyye and its commentaries, Kadı İyâz's Şifâ, and the words of some of the Companions who knew the Prophet Muhammad and saw him closely. One of these works is Tercüme-i Hilye-i Şerîf, which we estimate to have been written towards the end of the 16th century or in the first half of the 17th century by an unidentified author named Sa'dî. The only copy we have is dated 1078/1667-68.
In this study, Tercüme-i Hilye-i Şerîf is analyzed from various aspects and thus it is aimed to make determinations about the general characteristics of prose hilyes. A transcribed text is added at the end of the study. It is pointed out that it is incorrect to show the author of the work as Şeyhülislam Sa'dî Çelebi, Sadullah b. Îsâ b. Emirhan al-Kastamonî er-Rûmî (d. 945/1538) in the relevant library.

Anahtar Kelimeler

Sa, hilye, translation, prose, 16th century, 17th century.

Sa'dî'nin Tercüme-i Hilye-i Şerîf Adlı Mensur Eseri

Öz

Hilye, temelde Hz. Muhammed’e duyulan derin sevgi ve bağlılık sebebiyle ortaya çıkan edebî türlerden biridir. Arap ve Fars edebiyatında örneğine rastlanmayan bu tür, Hâkânî (öl.1606)’nin Hilye-i Sa‘âdet adlı eserinin tesiriyle rağbet görüp manzum olarak gelişmiş göstermiş ve Türk edebiyatında zamanla Hz. Muhammed’in yanı sıra farklı İslam büyüklerini de konu edinen kırktan fazla manzum hilye kaleme alınmıştır. Diğer yandan tartışmalar olmakla birlikte l7. yüzyılda meşhur hattat Hafız Osman Efendi (öl. 1698) tarafından levha hilyelerin ilk örneği verilmiş ve hilye türü farklı bir mecrada gelişmeye devam etmiştir. Çalışmamızın asıl konusunu oluşturan mensur hilyelere gelince Şeyhülislam Hoca Sa‘deddîn Efendi (doğ.1537-öl.1599) tarafından kaleme alınan Hilye-i Celiyye ve Şemâ’il-i ‘Aliyye adlı eser, bilinen ilk mensur hilye olarak dikkat çeker. Bugün için müellifi tespit edilemeyen mensur hilyelerin yanı sıra müellifi bilinen yirmi civarında mensur hilye de bulunmaktadır. Bu mensur hilyeler, Tirmizî’nin eş-Şemâ’ilü’n-nebeviyye’si ile bu esere yazılan şerhlerin, Kadı İyâz’ın Şifâ adlı eserinin ve Hz. Muhammed’i tanıyan, yakından gören bazı sahabilerin sözlerinin tercüme edilmesi suretiyle vücuda getirilmiştir. Bu eserlerden biri de 16. yüzyılın sonlarına doğru ya da 17. yüzyılın ilk yarısında yazıldığını tahmin ettiğimiz ve Sa‘dî adında kimliği tespit edilemeyen bir müellif tarafından kaleme alınan Tercüme-i Hilye-i Şerîf adlı eserdir. Elimizde bulunan tek nüshanın istinsah tarihi 1078/1667-68’dir.
Bu çalışmada Tercüme-i Hilye-i Şerîf, çeşitli yönlerden incelenmiş ve böylece mensur hilyelerin genel özelliklerine yönelik tespitlerde bulunulması amaçlanmıştır. Çalışmanın sonuna transkripsiyonlu metin eklenmiştir. İlgili kütüphanede eserin müellifinin Şeyhülislam Sa‘dî Çelebi, Sadullah b. Îsâ b. Emirhan El-Kastamonî er-Rûmî (öl. 945/1538) olarak gösterilmesinin yanlış olduğuna işaret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Sa‘dî, hilye, tercüme, mensur, 16. yüzyıl, 17. yüzyıl

Kaynakça

• Algül, H. (2004). El-Mevâhibü’l-Ledünniyye. İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV. Yayınları, (29), 421.
• Aras, V. (1981). Hilye ve hilyeler. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. Dergâh Yayınları, (4), 237-238.
• Arslan, M. U. (2018). Diyârbekirli Kâmî’nin şemâ’il-i şerîf tercümesi. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi, Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan Özel Sayısı, 581-593.
• Çap, S. (2018). Gülün yaratılışı ve Hz. Peygamber’le ilişkisi özelinde uydurma rivayet algısı. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 18 (1), 259-297.
• Durmuş, İ. (2000). İsferâyînî, İsâmüddin. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV. Yayınları, (22), 516-517.
• Erdoğan Taş, M. (2018). Hoca Sa’deddîn Efendi’nin mensur hilyesi: Hilye-i Celiyye ve Şemâ’il-i ‘Aliyye. Amasya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (3), 19-60.
• Erdoğan Taş, M. (2018). Kâdî Şâmî’nin mensur hilyesi: Şerh-i Hilyetü’ş-Şerîfe”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi (ESTAD), (1), 169-186.
• Erdoğan Taş, M. (2018). Müellifi bilinmeyen mensur iki hilye. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 42 (1), 17-38.
• Erdoğan Taş, M. (2019). Abdülmecîd Sivasî’nin mensur hilyesi: Şerh-i Hilye-i Resûl. Delice, H. İ. vd. (Ed.), Prof. Dr. Mehmet Arslan armağanı (1. Baskı, s. 259-271). Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Erdoğan Taş, M. (2022). Akkirmânî Muhammed b. Mustafa’nın mensur Hz. Muhammed hilyesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), (54), 167-197.
• Erdoğan Taş, M. (2022). Ruscuklu Fethî Alî’nin Mîlâd-ı Muhammediyye-i Hâkâniyye ve Hilye-i Fethiyye-i Sultâniyye adlı eseri hilye mi yoksa mensur mevlid midir?. Yekbaş, H. (Ed.) Türk Kültüründe Mevlid Geleneği Uluslararası Sempozyumu (103-114) Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
• Erdoğan, M. (2013). Türk edebiyatında manzum hilyeler. Kitabevi Yayınları.
• Es-Seyyid Muhammed bin Aleviyyi’l-Mâlikiyyi’l-Hüseyniyyî (Tahkik ve Tahlil) (2005). Zeynüddîn Abdürrahîm bin El-Hüseyni’l-Irâkî, Elfiyyetü’s-Sîreti’n-Nebeviyye Nazmü’d-Düreri’s-Seniyye fi’s-Siyeri’z-Zekiyye (1. Baskı). Dârü’l-Minhâc.
• Gök, Ö. (2021). Mustafâ Safî Efendi’nin mensur Hilye-i Şerîf Tercemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, (73), 57-83.
• Gölpınarlı, A. (1972). Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN, (20), 35-80.
• Gözütok, Tamdoğan, Z. (2016). Türk-İslam edebiyatında hilye ve Halîl B. Ali El-Kırımî’nin mensur hilye-i nebevîsi. İstem, 14 (28), 389-413.
• Gözütok, Tamdoğan, Z. (2021). Vahdî İbrâhîm’in mensur hilye şerhi: Terceme-i Hilye-i Şerîfe. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi. (6) 2, 353-392.
• Güngör, Z. (2000). Türk edebiyatında Türkçe manzum hilye-i nebevîler ve Nesîmî Mehmed’in Gülistân-ı Şemâil’i. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kallek, C. (1999). İbn Hacer el-Heytemî. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV. Yayınları, (19), 531-534.
• Kandemir, M. Y. (1998). Heysemî. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV. Yayınları, (17), 292-293.
• Kandemir, M. Y. (1999). Irâkī, Zeynüddin”. İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV. Yayınları (19), 118-121.
• Kandemir, M. Y. (2012). Tirmizî. İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV. Yayınları, (41), 202-204.
• Kandemir, M. Y. (2020). Münâvî, Muhammed Abdürraûf. İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, (31), 571-573.
• Krl. (2007). Sa‘di. Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara: AKMB. Yayınları, (7), 235-238.
• Kuran-ı Kerim (2023). Diyanet İşleri Başkanlığı. https://kuran.diyanet.gov.tr.
• Kurutaş, Y. M. (2020). Sa‘di Sadullah Çelebi’nin hayatı ve Fetâvâ-yı Sa‘diyye çerçevesinde fetvaları. (Tez no. 640037). (Yüksek Lisans Tezi, Hitit Üniversitesi). YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/ UlusalTezMerkezi/giriş.jsp
• Sa‘dî, Tercüme-i Hilye-i Şerîf, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, No: 287.
• Tatcı, M., Kurnaz, C. (2000). Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, C. II. Ankara.
• Uzun, M. (1998). Hilye. İslam Ansiklopedisi. C. 18. İstanbul: TDV. Yayınları, (18), 44-47.
• Yurdagür, M. (2003). Lekānî, İbrâhim b. İbrâhim. İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV. Yayınları, (27), 130-131.