Türkçe ve Farsça Şair Tezkirelerinde Bir Eleştiri Terimi Olarak “Şütür-Gürbe”

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2392 - 2415, 30.12.2023

Mustafa Kılıç

https://doi.org/10.34083/akaded.1388854

Öz

Şair tezkirelerinde, şairlerin edebî yönleri ve şiirleri değerlendirilirken tezkire yazarlarının kullandıkları bazı ortak kelimeler ve kalıp ifadeler bulunmaktadır. Bu kelimeler ve kalıp ifadeler tezkire yazarlarının öznel değerlendirmeleri ve niteleme ifadeleri dışında şair tezkireleri bağlamında terim anlamı da kazanırlar. Alana özgü nesnel bir anlam ifade eden bu kelimeler, farklı biyografilerde belli bir kelime/kavram ağı etrafında kullanılırlar. Bu makale, Farsça ve Türkçe tezkirelerde yer alan şütür-gürbe tabirinin şair tezkirelerinde kullanılan bir şiir eleştirisi terimi olduğu iddiasını taşımaktadır. Bu bağlamda, Arapça bir meselden hareketle Farsça biyografik metinlere geçen ve özellikle Herat ekolü tezkireleri aracılığıyla da Türkçe tezkirelerde kullanılan şütür-gürbe tabirinin terimleşme süreci sorgulanacaktır. Bunun için sözlükler ve şerhler başta olmak üzere Türkçe şair tezkirelerine model olan Farsça tezkirelerde terimin yer aldığı pasajlardan tanık cümleler ve bunların diliçi aktarımları verilmiş, sonrasında şütür-gürbenin hangi tür şiirlerin eleştirisinde kullanıldığı değerlendirilmiştir. Şair tezkirelerinde bir şiir eleştirisi terimi olarak kullanıldığı tespit edilen şütür-gürbenin çok sayıda şiir yazan ancak iyi şiirleriyle kötü şiirleri birbirine karışan şairlerin biyografilerinde kullanıldığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, Türkçe şair tezkireleri, Farsça şair tezkireleri, tezkire terimleri, şütür-gürbe

“Şütür-Gürbe” as a Criticism Term in Turkish and Persian Poet Tezkeres

Öz

In poet tezkeres, there are some common words and formulaic expressions that are used by the tezkere authors while evaluating the literary aspects and poems of the poets. These words and formulaic expressions, apart from the subjective evaluations and descriptive expressions of the authors, also acquire the meaning of a term in the context of poet tezkeres. These words, which express an objective meaning specific to the field, are used in different biographies around a certain word/concept network. This article claims that the term şütür-gürbe in Persian and Turkish tezkeres is a term of poetry criticism used in poet tezkeres. In this context, the nomenclature process of the term şütür-gürbe, which was transferred from an Arabic parable to Persian biographical texts and used in Turkish tezkeres, especially through the Herat school tezkeres, will be questioned. For this purpose, witness sentences from the passages in which the term appears in Persian tezkeres, which are models for Turkish poet tezkeres, especially dictionaries and commentaries, and their linguistic translations are given, and then it is evaluated in which types of poems şütür-gürbe is used to criticize. It has been observed that şütür-gürbe, which was found to be used as a poetry criticism term in poet biographies, was used in the biographies of poets who wrote many poems but whose good poems and bad poems were mixed together.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish literature, Turkish poem tezkeres, Persian poem Tezkires, tezkere terms, şütür-gürbe

Kaynakça

• ‘Amîd, H. (1379). Ferheng-i Fârsî-yi ‘Amîd. Kitâbhâne-yi Millî-yi Îrân.
• Açıkgöz, N. (1988). Riyâzî’nin Düstûrü’l-‘Amel’i ve Ansiklopedik Önemi. Fırat Üniversitesi Dergisi: Sosyal Bilimler, 2 (2), 1-17.
• Açıkgöz, N. (2013), Klasik Türk şiirinde üslup eleştirisi terimleri. Kuzubaş, M. (Ed.) T.C. Ordu Üniversitesi Uluslarası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu -Prof. Dr. Mehmed Çavuşoğlu Anısına- (10-12 Mayıs 2012) Bildiri Kitabı. (s. 650-654). Ordu Üniverstesi Yay.
• Açıkgöz, N. (2017). Riyâzü’ş-Şu’arâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/54137,540229-riyazu39s-suarapdfpdf.pdf?0
• Adıgüzel, N. (2008). Edirneli Ahmet Bâdî'nin Riyâz-ı Belde-i Edirne adlı eserinin tezkire kısmı (Tez No. 241088) [Doktora tezi, Trakya Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Afîfî, R. (1391). Ferhengnâme-i şi'rî. İntişârât-ı Surûş.
• Afsahzâd, A., Omaruf, M. C. ve Zuhûreddin, A. (1379). Bahâristân ve Resâ'il-i Câmî, Nureddin Abdurrahman b. Ahmed Câmî. Mirâs-ı Mektûb.
• Akçay, G. (2020, 6 Kasım). Sabâyî, Hayreddîn. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sabayi-hayreddin
• Akün, Ö. F. (1995). Fatîn Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt12, 256-260. TDV Yay.
• Atila, M. (2012). Tezkire terimleri sözlüğüne katkı Gülşen-i Şu’arâ örneği. Kuzubaş, M. (Ed.) T.C. Ordu Üniversitesi
• Uluslarası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu -Prof. Dr. Mehmed Çavuşoğlu Anısına- (10-12 Mayıs 2012) Bildiri Kitabı. (s. 848-888). Ordu Üniverstesi Yay.
• Ayçiçeği, B. (2018). Behiştî Ahmed’in İskender-nâme’si. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57758,behisti-ahmed-iskender-namepdf.pdf?0
• Aydıner, M. (2007). Subhî tarihi: Samî ve Şâkir tarihleri ile birlikte, 1730-1744: inceleme ve karşılaştırmalı metin. Kitabevi.
• Ayverdi, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Kubbealtı Neşriyat.
• Baştuğ, İ. (2002). Son Asır Türk Şairleri Cilt IV. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Boyacıyan, A. H. (1987). A Turkish and English Lexicon. Librarie du Liban.
• Browne, E. (1903). Tezkiretü’ş-şu’arâ- Devletşâh-ı Semerkandî, Part II. Leiden.
• Browne, E. ve Kazvînî, M. (1906). Tezkiretü’ş-şu’arâ- Devletşâh-ı Semerkandî, Part I. Leiden.
• Canım, R. (2018). Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/60327,latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzamapdf.pdf?0
• Çakır, M.S. (2021). Bosnalı Sâmi’î Divanı. DBY Yay.
• Çapan, P. (1993). 18. yy. tezkirelerinde edebiyat araştırma ve tenkidi (Tez No. 30398) [Doktora tezi, Fırat Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Çapan, P. (2009). Tezkirelerin ışığında şiire has bir yapı unsuru olarak mânâ üzerine değerlendirmeler. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. 15 (39), 435-448.
• Çetindağ, Y. (2010). Şiir ve tenkit: Türk, İran ve Arap tezkirelerinde. Kitabevi.
• Çiftçi, Ö. (2017). Fatîn Davud, Hâtimetü’l-Eş‘âr (Fatîn Tezkiresi). Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55976,fatin-tezkiresi-pdf.pdf?0
• Dağlı, Y. ve Kahraman, S. A. (2000). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi IV. kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 numaralı yazmanın transkripsiyonu-dizini. YKY.
• Dağlı, Y., Sezgin, İ. ve Kahraman, S. A. (2001). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi V. kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 numaralı yazmanın transkripsiyonu-dizini. YKY.
• Dânişâmûz, H. (1386). Letâyifü’l-Emsâl ve Tarâyifü’l-Akvâl. Mirâs-ı Mektûb.
• Dastgerdî, V. (1314). Tuhfe-i Sâmî. Matbaa-i Armagan.
• Dehhuda, A. E. (1377). Lugatnâme-i Dehhudâ. Dânişgâh-ı Tahran Müessese-i Lügatnâme-i Dehhudâ.
• Durmuş, E. (2018). Mehmed Şakir Efendi, Hediyyetü’l-İrfân der-şerh-i Bahâristân (inceleme-metin). (Tez No. 504121) [Doktora tezi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Efdalü’l-Mülk, G.H. (1361). Efdalü’t-Tevârîh. Be kûşiş-i Mansûre İttihâdiyye. Neşr-i Târîh-i İran.
• Enverî, H. (1383). Ferheng-i Kinâyât. 2 Cilt. İntişarat-ı Suhen.
• Enverî, H.(1382). Ferheng-i buzurg-i suhen, 8 Cilt. İntişarat-ı Suhen.
• Eren Sosyal, E. (2016). Çehar makale: Nizami Aruzi Semerkandi. Demavend Yay.
• Genç, İ. (2018). Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviyye. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57762,tezkire-i-suara-yi-mevleviyyepdf.pdf?0
• Gençosman, M. N. (1989). Baharistan, Molla Camî. MEB Yay.
• Güneş, M. (2020). Hâlis İbrâhîm-i Pozarefçevî [öl. 1752] Mecme’u'l-emsâl İnceleme, Tenkitli Metin, Dizinler, Açıklamalar. (Tez No. 656762) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Gürer, A. (1993). Şeyh Galib Divanı: İnceleme-metin. (Tez No. 26007) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Hazîn, Ş. A. (1375). Tezkiretü’l-Mu’âsırîn. Mîrâs-ı Mektûb.
• İnan, M. U. (2016). İran edebiyatından Osmanlı edebiyatına gazelde konu bütünlüğü meselesi. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XI, Gazelden Gazele: Dünün Şiirine Bugünde Bakışlar (s. 102-135). Klasik Yay.
• İsen, M. (2010). Tezkireden biyografiye. Kapı Yay.
• İsen, M. (2017). Künhü’l-Ahbâr’ın Tezkire Kısmı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55739,kunhul-ahbarin-tezkire-kismpdf.pdf?0
• İsen, M., Kılıç, F., Eyduran, A., Durmuş, M. ve Aksoyak, İ. H. (2002). Şair Tezkireleri. Grafiker Yay.
• Johnson, F. (1852). Dictionary Persian, Arabic and English. H. Allen and Co.
• Kahraman, D. (2008). Şemseddin Sâmi’nin Kâmûsu’l-‘lâm Adlı Eserinin III. Ve IV. Cildinde Geçen Eski Türk Edebiyatıyla İlgili Biyografiler. (Tez No. 239065) [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kaplan, F. (2021). Klasik türk edebiyatı eleştiri terimleri sözlüğü -Latîfî tezkiresi örneği-. DBY Yay. Karacan, T. (1991). Bosnalı Alaeddin Sâbit Divanı. Cumhuriyet Üniversitesi Yay.
• Kartal, A. (2009). Lügat-i Nâcî. TDK Yay.
• Katirai, M. (1357). Zebân u ferheng-i merdom: nakd. İntişârât-ı Tûka.
• Kavaklık, R. (2008). On beşinci yüzyıl şairi Sabâyî ve Divançe'si (transkripsiyonlu metin-açıklamalar-dizin). (Tez No. 249621) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kaya, İ. (2020). Sûdî′nin Hâfız Dîvânı şerhi. 3 Cilt. Türkiye Yazma Eserleri Kurumu Başkanlığı Yay. Kazvînî, M. (1952). Çehar-makale-i Aruzi. Çap-ı Taban.
• Kılcı, M. (2001). Enderunlu Mehmet Akif: Mir’ât-i Şi‘r. (Tez No. 107459) [Yüksek lisans tezi, Çukurova Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kılıç, A. (2018). Tezkire terimleri sözlüğüne dâir. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, Tebdiz özel sayısı, 2 (4), 1-13.
• Kılıç, F. (1998). XVII. yüzyıl tezkirelerinde şair ve eser üzerine değerlendirmeler. Akçağ Yay.
• Kılıç, F. (2018). Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59036,asik-celebi-mesairus-suarapdf.pdf?0
• Koç, M. (2022, 2 Şubat). Şütür ü Gürbe. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/sutur-u-gurbe-sabayi
• Kurşun, Z., Dağlı, Y., ve Kahraman, S. A. (1998). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi II. kitap Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 numaralı yazmanın transkripsiyonu-dizini. YKY.
• Kutluk, İ. (1989). Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-Şu’arâ. TTK Yay.
• Lugal, N. (2011). Şair tezkireleri, Devletşah. Pinhan Yay.
• Mazıoğlu, H. (2017). Eski Türk edebiyatı makaleleri. TDK Yay.
• Metin, M. (2006). Peçevi tarihi edisyon kritiği Bağdat nüshası (284-317). (Tez No. 209686) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Nasrabadî, M. N. (1384). Alikulı Valih-i Dağıstanî, Tezkire-i Riyâzu’ş-Şu‘arâ. İntişârât-i Esâtîr.
• Özcan, A. (2010). eş-Şekâ’iku’n-nu’mâniyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 38, 485-486. TDV Yay.
• Öztürk, M. ve Örs, D. (2009). Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı. TDK Yay.
• Özyıldırım, A. E. (2012). Sâbit’in Türk edebiyatındaki yeri üzerine bazı sorular. Türkbilig, 23, 1-10.
• Özyıldırım, A. E. (2020, 26 Kasım). Sâbit, Alâaddin Ali. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/sabit-alaaddin-ali
• Parlatır, İ. (2006). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Yargı Yay.
• Solmaz, S. (2012). Onaltıncı yüzyıl tezkirelerinde şairin dünyası Ahdi-Gelibolulu Ali-Kınalızade-Beyani. Akçağ Yay. Solmaz, S. (2018). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâ’sı. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56733,ahdi-gulsen-i-suarapdf.pdf?0
• Steingass, F.J. (1998). A comprehensive Persian-English dictionary. Routledge.
• Stewart-Robinson, J. (1964). The tezkere genre in Islam. Journal of Near Eastern Studies 22 (1), 57-65.
• Stewart-Robinson, J. (1965). The Ottoman biographies of poets. Journal of Near Eastern Studies, 24(1-2), 57-74.
• Şahin, B. (1996). Fehim Süleyman’ın Sefinetü’ş-Şuarası (Tez No. 52423) [Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Şem‘î, Mustafa Çelebi b. Mehmed, Şerh-i Bahâristân, Süleymaniye Kütüphanesi İzmir Koleksiyonu, No: 516.
• Tolasa, H. (1983). Sehi, Latifi ve Âşık Çelebi tezkirelerine göre 16. yüzyılda edebiyat araştırma ve eleştirisi. Ege Üniversitesi.
• Toparlı, R. (2000). Ahmed Vefik Paşa, Lehce-i Osmânî. TDK Yay.
• Yılmaz, K. (2019). Güftî, Teşrîfâtü’ş-Şu‘arâ. Kültür ve Turizm Bakanlığı, E-kitap. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67156,gufti-tesrifatus-suarapdf.pdf?0
• Zeybek, E. (2015). Mehmed Şâkir’in Bahâristân şerhi (s. 279-607), inceleme-metin (Tez No. 398305) [Yüksek lisans tezi, Sütçü İmam Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Zülfe, Ö. (2011). Şiirin izinde sözün gölgesinde Osmanlı şiirinden kelimeler, kavramlar, deyimler. Bilge Kültür Sanat Yay.