Dinî İçeriğe Sahip Destanlar: Ermeni Harfli Türkçe Hayr Apraham Risalesi

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 3, 2828 - 2886, 30.12.2023

Zehra Hamarat Yardımcı

https://doi.org/10.34083/akaded.1391132

Öz

Bu makalenin amacı Ermeni harfleri ile Türkçe yazılmış olan, dinî ve mistik bir içeriğe sahip eserlere dikkat çekmektir. Bu amaçla 19. yüzyılın sonunda Ermeni harfleri ile Türkçe yazılmış olan Hayr Apraham Risalesi ele alınmış ve bu risalede bulunan dört destan içeriği bakımından incelenmiştir. Hz. İbrahim’in oğlunu kurban etmesini, Hz. Yusuf kıssasını, Hristiyan kozmogonisini ve Hristiyan eskatolojisini konu alan bu destanlarda aktarılanların ana kaynağı Kitab-ı Mukaddes’tir. Bununla birlikte destanlarda anlatılanlar Kuran kıssaları ve Osmanlı toplumu içinde yaşayan Müslüman Türklerin inançları ile de benzerlikler taşımaktadır. Ayrıca bu destanların Türk halk edebiyatı nazım tür ve şekli ile yazılmış olması ve yazarının amacının mutasavvıf şairlerin şiir söyleme amaçları ile benzer olması da dikkat çekicidir. Bu makalede bütün bu durumlar göz önünde bulundurularak Ermeni harfleri ile Türkçe yazılmış olan, Türk halk edebiyatını form olarak örnek alan ve belli bir dinin kurallarını öğretmeyi veya bu kurallara karşı belli bir hassasiyet oluşturmayı amaçlayan eserlerin dinî-tasavvufi halk edebiyatı içinde değerlendirilebileceği iddia edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ermeni harfli Türkçe, dinî-tasavvufi halk edebiyatı, âşık tarzı destan, Hz. Yusuf, Hristiyanlık.

Teşekkür

Makaleyi okuyup değerlendiren Prof. Dr. Abdulkadir Emeksiz ve Dr. Evrim Ulusan Öztürkmen'e, bazı kaynaklar konusunda yardımcı olan Feyza Kırkoğlu'na teşekkür ediyorum.

Epics with Religious Themes: Armeno-Turkish Hayr Apraham Risalesi

Öz

The article focuses on Armeno-Turkish script, particularly those with religious and mystical themes. Analyzing the Hayr Apraham Risalesi from the late 19th century, the study examines four epic narratives within it. These narratives revolve around prophet Abraham sacrifice, prophet Joseph’s tale, Christian cosmogony, and eschatology, primarily drawing content from the Bible. Notably, these narratives also exhibit parallels with Quranic stories and the beliefs of Muslim Turks within the Ottoman society.
The striking aspect lies in these epics’ adherence to Turkish folk literary forms and styles, akin to the poetic expressions of Sufi poets. Considering these elements, the article posits that works inscribed in Turkish using Armenian script, aiming to impart religious teachings or foster sensitivity to certain religious principles, can be classified within the domain of religious and Sufi folk literature. This assertion underscores the multifaceted nature of these texts, reflecting both religious diversity and their alignment with the cultural tapestry of Turkish literary traditions.

Anahtar Kelimeler

Armeno-Turkish, religious-mystical folk literature, epic in the style of minstrels, Prophet Joseph, Christianity

Kaynakça

• Akar, M. (2019). Eski Türk edebiyatında İbrahimler, Halîl-nâme’nin yeni bir nüshası ve düşündürdükleri. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi (AY-TBD), 5(9), 73-98.
• Çobanoğlu, Ö. (2000). Âşık tarzı kültür geleneği ve destan türü. Akçağ Yayınları.
• Çobanoğlu, Ö. (2017). Türk ve Boşnak âşık tarzı edebiyat gelenekleri. İÜHFM. Ord. Prof. Dr. Sadri Maksudi Arsal’a Armağan Özel Sayısı, (LXXV), 389-406.
• Emecen, F. (1991). Ayasuluk. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 4. 227-228.
• Gencosman, K. Z. (1972). Türk destanları: Bütün eski ve yeni Türk destanları. Hürriyet Yayınları.
• Güzel, C. (2017). Bilinmeyen bir yatır ve Battal Gazi destanı bağlamında Aziz Mamas’tan Cambaz Pir’e Kutsal’ın sürekliliği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2565-2578.
• Hamarat, Z. (2021). Ermeni harfli Türkçe bir hagiografi: Ömr-i Evliya. Alışık, G. S. (Ed.), Türkistan’dan Balkanlara Türk sufizmi. (s. 321-344), Paradigma Akademi.
• Haslok, F. R. (2000). Bektaşîlik tetkikleri. (Hulûsî, Râgıp Çev.) Millî Eğitim Basımevi.
• Ilıcak, H. Ş. – Goshgarian, R. (2006). Kendi Kendine Ermenice. Türkiye Ermeni Patrikliği Yayınları.
• Karaoğlan, H. (2022). Hristiyanlık’ta Yedi Uyurlar. Journal of Social, Humanities and Administrative Sciences. 8(58), 1696-1707.
• Kardeş, M. (1963). Meşhur saz şairi Âşık Sümmani hayatı ve şiirleri. Fakülteler Matbaası.
• Kitab-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur (Mezmurlar) ve İncil. (2001). İbrani, Kildani ve Yunani dillerinden tercümedir. Kitab-ı Mukaddes Yayınları.
• Koz, M. S. (1994). 19. yüzyıl aşuğlarından Nâmî’nin İstanbul destanı. (Alptekin, A. B. Hzl.). Prof. Dr. Saim Sakaoğlu’na 55. yıl armağanı, (s. 272-282), Bizim Gençlik Yayınları.
• Koz, M. S. (1996). 19. yüzyıldan üç aşuğ: Bidari, Serveri ve Naimi. I. Türk Halk Kültürü Araştırma Sonuçları Sempozyumu Bildirileri. (s. 25-29).
• Koz, M. S. (2011a). 19. yüzyıl Ermeni aşuğlarından mizahi destanlar. Balta, E. ve Ölmez, M. (Ed.). Between Religion and Language: Turkish-Speaking Christians, Jews and Greek-Speaking Muslims and Catholics in the Ottoman Empire. (s. 125-145), Eren.
• Koz, M. S. (2011b). 19. yüzyıl aşuğlarından Fütûhî’nin yaratılış destanı. Balta, E. vd. (Ed.), Yücel Dağlı Anısına. (s. 354-375), Turkuaz Yayınları.
• Kur’ân-ı Kerim ve açıklamalı meali. (1993). (Özek, A. Hzl. vd.) Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kut, T. (2003). Bellibaşlı kaynaklarda Ermeni aşuğları (âşıkları). Tarih ve Toplum, XXXIX(230), 82-83.
• Osan, M. (2006). Kuzeydoğu Denizli yöresinde anlatılan efsaneler. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pamukciyan, K. (2002). Ermeni kaynaklarından tarihe katkılar: Ermeni harfli Türkçe metinler. C. 2. (Köker, O. Hzl.) Aras Yayıncılık.
• Pamukciyan, K. (2003). Ermeni kaynaklarından tarihe katkılar: biyografileriyle Ermeniler. C. 4. (Köker, O. Hzl.) Aras Yayıncılık.
• Turhan Tuna, S. (2010). Tevrat’la Kur’ân’da kurban kıssası ve Dalaman’da bu kıssanın sözlü geleneğe yansımaları. Millî Folklor, 22(86), 30-42.
• Yıldırım, D. (1986). Orta Asya bozkırlarından Urumeli’ne: Türk sözlü şiir sanatının yayılması üzerine. III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. C. 2. (441-458).