Ismail Hikmeti's Persian-Turkish Poetic Dictionary: Tuhfe-i Nâdîde

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 536 - 558, 30.04.2024

Yunus Kaplan

https://doi.org/10.34083/akaded.1391554

Öz

One of the literary genres reflecting the colorful richness of classical Turkish literature and generally aimed at facilitating the teaching of a language other than Turkish is the poetic dictionary. Numerous works of this genre have been composed, and one notable example is Tuhfe-i Nâdîde, authored by the 18th-century Sufi poet Ismail Hikmeti (d. 1773) in Persian-Turkish. The sole known manuscript of this work, written in 1161/1748, is currently cataloged as number 3638 in the Hacı Mahmud Efendi Collection at the Süleymaniye Library.
Tuhfe-i Nâdîde, acknowledged as the most famous among Persian-Turkish poetic dictionaries, differs from Tuhfe-i Şâhidî, the renowned work of the same genre by the same author. It includes words not found in Tuhfe-i Şâhidî and consists of five stanzas with a prose introduction. The number of couplets providing meanings of words varies between 13 and 34. The stanzas, totaling 99 couplets, lack a specific organizational pattern, and approximately 280 Persian words and phrases, mostly derived from names, are presented with their Turkish equivalents.
This study begins with a brief overview of poetic dictionaries, followed by an exploration of the formal and content-specific features of Tuhfe-i Nâdîde. Additionally, the translated text of the work is provided for further examination.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Literature, poetic dictionary, İsmail Hikmetî, Tuhfe-i Nâdîde

İsmail Hikmetî’nin Farsça-Türkçe Manzum Sözlüğü: Tuhfe-i Nâdîde

Öz

Klasik Türk edebiyatının sahip olduğu renkli zenginliği yansıtan edebî türlerden biri olan ve genel itibarıyla Türkçe dışında farklı bir dilin öğretimini kolaylaştırmak için tanzim edilen manzum sözlük türünde birçok eser kaleme alınmıştır. Bunlardan biri de 18. yüzyıl mutasavvıf şairlerinden İsmail Hikmetî’nin (öl. 1773) Farsça-Türkçe şeklinde kaleme aldığı Tuhfe-i Nâdîde’dir. 1161/1748 yılında telif edilen eserin şimdilik bilinen tek yazma nüshası, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu 3638 numarada kayıtlıdır.
Müellifinin ifadesiyle Farsça-Türkçe manzum sözlüklerin en meşhuru olan Tuhfe-i Şâhidî’de bulunmayan bazı kelimeleri ihtiva eden Tuhfe-i Nâdîde, mensur bir mukaddime ve kelime anlamlarının verildiği beyit sayısı 13 ile 34 arasında değişkenlik gösteren beş kıtʻadan müteşekkildir. Beyit sayısı 99’u bulan kıt‘aların tanziminde herhangi bir tertip hususiyeti gözetilmemiş, kahir ekseri isim kökenli olan 280 civarında Farsça kelime ve ibarenin Türkçe karşılığına yer verilmiştir.
Bu çalışmada manzum sözlükler hakkında özet mahiyetinde bilgilendirmede bulunulduktan sonra, Tuhfe-i Nâdîde’nin sahip olduğu şekil ve muhteva özelliklerine temas edilmiş ve çeviri yazılı metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk edebiyatı, manzum sözlük, İsmail Hikmetî, Tuhfe-i Nâdîde

Kaynakça

• Arslan, A. (2016). Tuhfe-i Hüsâmî (inceleme, çeviri yazılı metin, dizin). [yüksek lisans tezi]. Osmangazi Üniversitesi.
• Demirkazık, H. İ. (2019). Osman Şikloşî’nin Farsça-Türkçe manzum sözlüğü. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23, 701-757.
• Duru, N. F. & Eren, A. (2014). Osman Şâkir Bozokî, nazm-ı dilârâ (Farsça-Türkçe manzum lügat). Altınpost Yayınları.
• Düzenli, M. B. (2015). Farsça-Türkçe manzum bir sözlük: Tuhfetü’l-Hâfız. Turkish Studies, 10(12), 329-370.
• Düzenli, M. B. & Turan, M. (2016). Türkçe-Farsça manzum sözlüklerden tuhfe-i Şemsî. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9(42), 122-154.
• Efe, Z. (2024). Farsça-Türkçe manzum bir sözlük: Tuhfe-i Fethiyye. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 12(36), 68-95.
• Gören, N. (2016). Bursalı Nakibzâde Ni‘metî’nin “tuhfe-i Ni‘metî” adlı Farsça-Türkçe manzum sözlüğü (metin-inceleme). [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Ens.
• Gözitok, M. A. (2016). Manzum sözlük geleneğimizin kayıp halkası: Nazm-ı bedî. Atatürk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 55, 127-148.
• İmamoğlu, A. H. (2005). Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede, tuhfe-i Şâhidî (Farsça-Türkçe manzum sözlük). Muğla Üniversitesi Yayınları.
• İsmail Hikmetî, Tuhfe-i Nâ-dîde, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi 3638.
• Kaplan, Y. (2018). Bilinmeyen bir Arapça-Türkçe manzum sözlük: Lugat-ı Visâlî. Dede Korkut Dergisi, 7(15), 54-75.
• Kaplan, Y. (2020). Müellifi ve telif tarihi meçhul bir Arapça-Türkçe manzum sözlük: Bülgatü’s-Sıbyân. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 41-70.
• Kaplan, Y. (2022). Zâhidî-i Konevî’nin üç dilli (Arapça-Farsça-Türkçe) manzum sözlüğü Tevfiyye. Kültürk Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 5, 61-83.
• Karakılıç Akı, S. (2023, 10 Eylül). Lügat-i Ni’metullâh (Ni’metullâh Ahmed). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/lugat-i-ni-metullah-ni-metullah-ahmed
• Kartal, A. (2003). Tuhfe-i Remzî. Akçağ Yayınları.
• Kılıç, A. (2007a). Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve eseri manzûme-i keskin. Turkish Studies, 2(3), 340-348.
• Kılıç, A. (2007b). Türkçe-Farsça manzum sözlüklerden tuhfe-i Vehbî (metin). Turkish Studies, 2(2), 410-475.
• Okumuş, S. (2011). Bosnalı Osmân b. Hüseyin’in Farsça-Türkçe manzum sözlüğü: Tuhfe-i manzûme. Halilovic, Enver (Ed.). Osmanlı’dan Günümüze Bosna-Hersek Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (s. 509-521). Tuzla Üniversitesi Felsefe Fakültesi Yay.
• Öz, Y. (2016). Tarih boyunca Farsça-Türkçe sözlükler. TDK Yayınları.
• Öztahtalı, İ. İ. (2004). Lâmi’î Çelebi ve lügat-ı manzumu (tuhfe-i Lâmi’î). Gaye Kitabevi.
• Selçuk, B. & ve Algül, M. (2015). Çocuklar için yazılan Farsça-Türkçe manzum bir sözlük: Dürrî’nin güher-rîz’i. Journal of Turkish Language and Literature, 1(2), 133-164.
• Sona, F. (2023, 10 Eylül). Tuhfe-i Nâ-dîde (Hikmetî). Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. https://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/tuhfe-i-nadide-hikmeti.
• Sona, F. (2012). İsmail Hikmetî ve dîvânı. [Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• Şişman, R. Ş. (2016). Farsça-Türkçe sözlüklerden ilm-i lugat. Turkish Studies, 11(4), 899-974.
• Şişman, R. Ş. (2018). Esâmî iki dilli sözlük (Türkçe-Farsça manzum sözlük). DBY Yayınları.
• Tanyıldız, A. (2013). Mes‘ûd Lutfî Efendi, tuhfe-yi lutfî (Türkçe-Farsça manzum sözlük). Akademik Kitaplar.
• Turan, M. (2012). Hasan Rızâyî ve kân-ı ma‘ânî isimli manzum sözlüğü. Turkish Studies, 7(4), 2939-92.
• Uzun, A. (2020). Bahrü’l-garâyib, Lütfullah Halîmî. Pegem Akademi.