On “er at” In Yenisei Inscriptions

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 466 - 483, 30.04.2024

Selin Bayrak , Arzu Arıcan

https://doi.org/10.34083/akaded.1438878

Öz

Yenisei inscriptions consist of epitaphs that have attracted the attention of researchers since the 18th century and the number of which has reached almost 250 today. These inscriptions contain information such as the heroism of those who fought for their people and nation by displaying various heroism, their fight against the enemy, the number of people they killed in the war, and the sadness of being separated from their loved ones. This information contained in the Yenisei Inscriptions provides information on many subjects such as Turkish language, culture, history and lifestyle. Among this information, the names given to people who stand out with their heroism attract attention. These names, expressed as er at, constitute the subject of the study. In the study, these names, which are frequently used in the Yenisei Inscriptions and described as "manhood names", were examined in alphabetical order under two topics: "consisting of a single word" and "consisting of a group of words". In the research, evaluations were made using various sources about the structures, origins and meanings of the words or word groups that were examined under the mentioned topics and constituted the "manhood names". In addition, whether personal names and titles were used in later periods is shown with examples from works from the Uyghur and Karakhanid periods.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Yenisei Inscriptions, naming, manhood names, er at.

Yenisey Yazıtlarında Geçen “er at”lar Üzerine

Öz

Yenisey Yazıtları, 18. yüzyıldan itibaren araştırmacıların dikkatini çeken ve bugün sayısı hemen hemen 250’ye ulaşan mezar yazıtlarından oluşmaktadır. Bu yazıtlarda çeşitli kahramanlıklar göstererek halkı ve milleti için mücadele eden kişilerin kahramanlıkları, düşmana karşı mücadeleleri, savaşta öldürdükleri kişi sayıları ve sevdiklerinden ayrı kalmanın üzüntüsü gibi bilgiler yer almaktadır. Yenisey Yazıtlarında yer alan bu bilgiler Türk dili, kültürü, tarihi, yaşam biçimi gibi birçok konuda bilgiler vermektedir. Bu bilgiler arasında kahramanlıkları ile ön plana çıkan kişilere verilen adlar dikkat çekmektedir. “er at” şeklinde ifade edilen bu adlar çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada Yenisey Yazıtlarında sıklıkla kullanılan ve “erkeklik adları” olarak nitelendirilen er atlar “tek sözcükten oluşan” ve “söz grubu şeklinde oluşan” olmak üzere iki başlıkta alfabetik sıra gözetilerek incelenmiştir. Araştırmada, söz konusu başlıklar altında incelenen ve “erkeklik adları”nı oluşturan sözcüklerin veya söz gruplarının yapıları, kökenleri ve anlamları hakkında çeşitli kaynaklardan faydalanılarak değerlendirmelerde bulunulmuştur. Ayrıca daha sonraki dönemlerde kişi ad ve ünvanlarının kullanılıp kullanılmadığı Uygur ve Karahanlı dönemine ait eserlerden örneklerle gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Yenisey Yazıtları, Ad verme, Erkeklik adı, Er at.

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). “Eski Türkçe kö:k teῃri ve kö:k kalık İkilemeleri Üzerine”. Türkbilig 2015/30 s. 201-221.
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig Tercüme. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Aydın, E. (2011). Yenisey Yazıtlarında Geçen Ünvanlar ve Ünvan Niteleyicileri Belleten 2011/2 s. 5-26.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Kömen Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri – Yenisey Yazıtları. Kronik Kitap.
• Aydın, M. (2024). Eski Türk Kişi Adları. Bilge Kültür Sanat.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri (Vedat Köken, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Buran, A. (2002). “Konuşma Dili Yazı Dili İlişkilerive Derleme Faaliyetleri”. Türkbilig 2002/4, 97-104.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Clarendon Press.
• Deny, J. (1995). Türk Dili Gramerinin Temel Kuralları. (Oytun Şahin, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdarî -Askerî Ünvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları. [DLT].
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation A Functional Approach to the Lexicon Vol. I-II, Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Mehmet Akalın, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2012). XXI. Yüzyılda Türkiye Kişi Adlarına Bir Bakış. İDİL, 1(5), 1-7.
• Gülensoy, T. & Küçüker, P. (2015). Eski Türk-Moğol Kişi Adları Sözlüğü. Bilge Kültür Sanat.
• Kasai, Y. (2008). Die Uigurischen Budhistischen Kolophone. Berliner Turfantexte XXVI. [BT 26].
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kormuşin, İ. V. (2017). Yenisey Eski Türk Mezar Yazıtları Metinler ve İncelemeler. (Rysbek Alimov, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Memmedli, Y. (1996). Eski Türkçede Şahıs Adları ve Ünvanları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 42, 95-110.
• Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische Totenmesse Text, Übersetzung, Kommentar. Berliner Turfantexte II. Akademie Verlag.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial Der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung1: a – agrıg. Franz Steiner Verlag.
• Rybatzki, V. (2000). Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions. Central Asiatic Journal, 44(2), 205-292.
• Rybatzki, V. (2006). Die Personennamen und Titel Der Mittel Mongolischen Dokumente. Helsinki: Yliopistopaino Oy.
• Sümer, F. (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları-I. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Şirin, H. (2009). Hakasya Bulgusu Eski Bir Türk Mezar Taşı: Açurı (Oçurı, Ye 26) Yazıtı. Türkbilig, 17, 158-174.
• Şirin, H. (2015). Kül Tigin Yazıtı Notlar. Bilge Kültür Sanat.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Ş. (2009). Uygurca Metinler II Maytrısimit Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile BuluşmaUygurca İptidaî Bir Dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I. Cilt A-E. Simurg Yayınları.
• Turan, F. (2018). Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askeri Rütbe ve Ünvanlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58, 155-173.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XII Ek-I. Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Useev, N. (2007). Yenisey Yazıtlarında Geçen Kişi Adları ve ‘Er At’ - ‘Oğlan At’ Sözcük Öbekleri, II. Büyük Türk Dili Kurultayı, İhsan Doğramacıya Armağan.
• Useev, N. (2015). Yenisey Yazıtlarındaki Erkek Kişi Adlarında Geçen Kelimelere Göre Eski Türk Erkeği, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/1, 25-38.
• Wilkens, J. (2021). Handworterbuch des Altuigurischen. Universitätsverlag Göttingen.
• Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische Texte. Berliner Turfan-texte V. Akademie Verlag [BT 5].