Türkmen Türkçesi Okuyuş ve Söyleyiş Kuralları

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 1, 284 - 311, 30.04.2024

Hüseyin Yıldırım

https://doi.org/10.34083/akaded.1443478

Öz

Türkçe yazıldığı gibi okunan bir dildir. Türkçenin günümüzde yaşayan çağdaş lehçelerinde de belirli imla kuralları olduğu ve kelimelerin bu imla esaslarında söylendiği gibi yazılıp, yazıldığı gibi de okunduğu görülür. Diğer bir ifadeyle edebî dilde yazıldığı gibi okunma özelliği, Türk lehçelerinde de yaygın olarak işletilir.
Türk dilinin Oğuz Grubu lehçeleri arasında yer alan Türkmen Türkçesinin standart dilinde ise işletilen imla kaideleri ile okunuş/söyleyiş kuralları arasında belirli farklılıklar mevcuttur. Türkmen Türkçesi de çoğunlukla yazıldığı gibi okunsa da bu lehçenin bazı tipik özellikleri ve kurallara bağlanmış ancak yazıda gösterilmeyen bazı özel durumlar okunuşu belirler. Böylece hem imla ile okunuş hem de edebî söyleyiş arasında farklılıklar ortaya çıkar. Fakat bu farklılıklar sistemlidir ve kurallara bağlanmıştır.
Bazıları imladan ama çoğunluğu Türkmen Türkçesinin yazıldığı gibi okunmamasından kaynaklı bu okunuş/söyleyiş farklılıkları hem kelime kök ve gövdelerinde hem de ekler ve eklerin kelime köklerine eklenmesinde görülür.
Başta uzun ünlü olmak üzere, diğer bazı ünlü ve ünsüzlerin söyleniş biçimleri; ünlü yuvarlaklaşması, ünsüz benzeşmesi, ünlü türemesi gibi ses olaylarına bağlı doğru okuma ve söyleme kuralları her ne kadar yazıda gösterilmese de belirli bir sistem çerçevesinde işletilir. Bu kuralların bilinmesi Türkmen Türkçesinin öğrenimini ve doğru kullanımını kolaylaştıracaktır. Bu çalışmada Türkmen Türkçesinin standart dilinde yazıda gösterilmeyen doğru okuma biçimleri ve aynı zamanda edebî dil olarak Türkmen Türkçesinin konuşulması esnasında uyulması gereken doğru telaffuz şekilleri üzerinde durulacak; örneklerle buna dair kurallar tespit edilerektir.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, Türkmen Türkçesi okuyuş, Türkmen Türkçesinde söyleyiş, uzun ünlü, ünlü uyumları, ünsüz benzeşmesi

READING AND PRONUNCIATION RULES OF TURKMEN TURKISH

Öz

Turkish is a language that is read as it is written. It is seen that there are certain spelling rules in the contemporary dialects of Turkish and that words are written as they are spoken and read as they are written in these spelling principles. In other words, the feature of reading as it is written in literary language is also widely practiced in Turkish dialects.
In the standard language of Turkmen Turkish, which is among the Oghuz Group dialects of the Turkish language, there are certain differences between the spelling rules and the pronunciation rules. Although Turkmen Turkish is mostly read as it is written, some typical features of this dialect and some special cases that are bound to the rules but not shown in the article determine the pronunciation. Thus, differences arise between both spelling and pronunciation. But these differences are systematic and regulated.
These pronunciation/pronunciation differences, some of which are due to spelling, but mostly due to the fact that Turkmen Turkish is not read as written, are seen both in the roots and stems of words and in the addition of suffixes and suffixes to word roots.
Pronunciation of some other vowels and consonants, especially the long vowel; Although the correct reading and pronunciation rules due to sound events such as vowel rounding, consonant similarity, and vowel derivation are not shown in the article, they are operated within the framework of a certain system. Knowing these rules will facilitate the learning and correct use of Turkmen Turkish. In this study, the correct reading styles that are not shown in the standard language of Turkmen Turkish in the form of writing, as well as the correct pronunciation forms that should be followed while speaking Turkmen Turkish as a literary language, will be emphasized. By determining the rules for this with examples.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Turkish, Turkmen Turkish pronunciation, pronunciation in Turkmen Turkish, long vowel, vowel harmony, consonant assimilation

Kaynakça

• Azmun, Y. (2021). Türkmencenin sesleri ve yazımı üzerine. Kutlu Yayınevi.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2015). Çağdaş Türk lehçeleri. Akçağ Yay.
• Clark, L. (1998). Türkmen reference grammar. Harrassowitz Verlag.
• Doğan, L. (1996). Türkmen Türkçesinde uzun ünlüler ile ilgili hususlar. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi (1).
• Esenmedowa, A. (2010). Häzirki zaman Türkmen dili (morfologiýa). Türkmen döwlet neşirýat gullugy.
• Gökçür, E. (2016). Türkmen Türkçesinde birincil uzun ünlüler. The Journal of Academic Social Science Studies, 47, 235-253, Summer I.
• Hamzaýew, M. (1962). Türkmen diliniň sözlügi. Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasınıň Neşiryatı.
• Hanser, O. (2003). Türkmence elkitabı (çev. Zuhal Kargı Ölmez). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 17.
• Kara, M. (2001). Türkmence (giriş-gramer-metinler-sözlük). Akçağ.
• Kıyasowa, G., vd. (2016). Türkmen diliniň orfografik sözlügi. Türkmen döwlet neşirýat gullugy.
• Kürenow, S. (1971). Türkmen diliniñ uzın we gısga çekimlileri. Ilım.
• Sarıyev, B. (2017). Türkmencede isim çekim eklerinin yazılış şekli ve söyleyiş biçimiyle ilgili kalıplar. Türklük Biliminin Ulu Çınarı Zeynep Korkmaz Armağanı. Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 331-362.
• Sarıyev, B., vd. (2019). Türkçe-Türkmence / Türkmençe-Türkçe konuşma kılavuzu / gepleşik gollanmasy. Fenomen Yayıncılık.
• Söyegov, M. & Arnazarov, S. (2017). Örnekli Türkmence gramer. Kurgan Edebiyat.
• Şahin, S. (2019). Türkmen Türkçesinde dudak benzeşmesi (labial singarmonizm). Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, 47, 229-244.
• Tekin, T. & Ölmez, M. vd. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yay.
• TS (2016). Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözlügi I-II Tom. Türkmen Devlet Neşriyatı.
• Weýisow, B. & Babaýewa, G. (2009). Türkmen diliniň fonetikasy. Türkmenistanyň Bilim Ministrligi.
• Weýisow, B. (2019). Türkmen dili we söýleýiş medeniýeti. Türkmen döwlet neşirýat gullugy.
• Yıldırım, H. (2020). Türkmen Türkçesi grameri (ses ve şekil bilgisi). TDK Yayınları.
• Yılmaz, E. & Yılmaz, T. (2017). Berdi Sarıyev Türkmen Türkçesi ve kültürü üzerine makaleler: dil-folklor-edebiyat. Akçağ Yayınları.
• https://acikders.https://acikders.ankara.edu.tr/mod/page/view.php?id=20764&forceview=1 (Erişim:28.03.2024)