Traces of Turkish Mythology in Arab Travel Books of the 10th Century

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 708 - 726, 30.08.2024

Emrah Tunç

https://doi.org/10.34083/akaded.1501628

Öz

The period covering the Xth century in the historical process has a special importance as it is a period in which different genres of works were produced in Arabic literary tradition and Islam was just beginning to be recognized in Turkish cultural history. Some of the travelogues written in Arabic in this century contain detailed data on Turkish folklore and mythology. In this respect, Ibn Fadlan's Travelogue, Masudī's Murūj ez-Zeheb and Abu Dülef's Iran Travelogue, in which various observations about the Turkic countries of the Xth century are presented, are discussed in this article and traces of Turkish mythology are searched in the aforementioned works. The data obtained were collected under 8 main headings and tried to be interpreted with a holistic approach by associating with other studies in the literature. As a result of the analysis, it was determined that in addition to theogonic, anthropogonic, cosmogonic and eschatological designs of Turkish culture, epic heroes, major cults, fetishes and rituals were recorded in detail by Arab travelers. The notes of these travelers indicate that the ancient cults in pre-Islamic Turkish culture, which derive their source from nature, were at the center of many mythological designs in the 10th century, while some rituals and fetishes vividly reflect similar patterns despite their formally different nature. On the other hand, the aforementioned records of Arab travelers seem to confirm the assertion that the mythological designs of pre-Islamic Turkish society constitute the source of some beliefs and taboos in contemporary Turkish folklore. In this respect, it seems possible to say that these records clearly point to the continuity in Turkish cultural history despite the changes in religion, geography or political organization throughout history.

Anahtar Kelimeler

Turkish mythology, travel book, Ibn Fadlan, Mesudi, Abu Dülef.

X. Yüzyıl Arap Seyahatnamelerinde Türk Mitolojisinin İzleri

Öz

Tarihsel süreç içerisinde X. yüzyılı kapsayan periyot; hem Arap yazın geleneğinde farklı türde eserlerin verildiği hem de Türk kültür tarihinde İslam’ın yeni yeni tanınmaya başlandığı bir dönem olması dolayısıyla özel bir öneme sahiptir. Bu yüzyılda Arapça olarak kaleme alınan seyahatnamelerden bazıları, Türk folkloru ve özellikle de Türk mitolojisine dair ayrıntılı veriler barındırmaktadır. Bu itibarla makalede, X. yüzyıl Türk ülkeleri hakkında çeşitli gözlemlerin sunulduğu İbn Fadlan Seyehatnamesi, Mesûdî’nin Murûc ez-Zeheb’i ve Ebu Dülef’in İran Seyahatnamesi ele alınmış ve adı geçen eserlerde Türk mitolojisinin izleri aranmıştır. Elde edilen veriler; mitoloji çalışmalarında sıklıkla kullanılan bir tasniften yararlanarak 8 ana başlık altında toplanmış ve literatürdeki diğer çalışmalarla ilişkilendirilip bütüncül bir yaklaşımla yorumlanmaya çalışılmıştır. İnceleme sonucunda Türk kültürüne ait teogonik, antropogonik, kozmogonik ve eskatolojik tasarımlara ek olarak epik kahramanların, belli başlı kültlerin, fetişlerin ve ritüellerin Arap seyyahlarca ayrıntılı bir biçimde kaydedildiği tespit edilmiştir. Söz konusu seyyahların notları; İslam öncesi Türk kültüründe bulunan ve kaynağını doğadan alan kadim kültlerin, X. asırda birçok mitolojik tasarımın merkezinde yer aldıklarına işaret ederken kimi ritüel ve fetişlerin de -biçimsel olarak farklı bir doğaya sahip olmalarına rağmen- benzer örüntüleri canlı bir şekilde yansıttıklarını göstermektedir. Diğer taraftan Arap seyyahlara ait söz konusu kayıtların, İslam öncesi mitolojik tasarımların günümüz Türk folklorundaki kimi inanç ve tabulara kaynak teşkil etikleri savını doğruladığı anlaşılmaktadır. Bu açıdan söz konusu kayıtların tarih boyunca ortaya çıkan din, coğrafya ya da siyasî organizasyon değişikliklerine karşın Türk kültür tarihindeki sürekliliğe açık bir biçimde işaret ettiklerini söylemek mümkün gözükmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk mitolojisi, seyahatname, İbn Fadlan, Mesûdi, Ebu Dülef

Kaynakça

• Ağarı, M. (2020). İslam coğrafyacılarında Ye’cûc Me’cûc bahsi. Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları E- Dergisi, 7 (2), 2-32.
• Aliev, S. M. (1999). İbn Fadlân. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 19, 447-479.
• And, M. (2012). Oyun ve bügü: Türk kültüründe oyun kavramı. Yapı Kredi Yayınları.
• Armstrong, K. (2006). Mitlerin kısa tarihi. (Dilek Şendil, Çev.). Merkez Kitapçılık.
• Asiltürk, B. (2009). Edebiyatın kaynağı olarak seyahatnameler. Turkish Studies, 4 (1/1), 911-995.
• Avcı, C. (2004). Mesûdî, Ali b. Hüseyin. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. c. 29, 353-355.
• Batkitar, F. (2019). Kaçarlar dönemi seyahatname yazarlarından Sekine Sultan ve Mihrimah Hanım’ın hac seyahatnameleri [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Batur, A. (2004). Mesûdî ve eseri. Mesûdî – Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). Selenge Yayınları.
• Bayat, F. (2005). Mitolojiye giriş. KaraM Yayınları.
• Bayat, F. (2007), Türk mitolojik sistemi: Ontolojik ve epistemolojik bağlamda Türk mitolojisi. c. I. Ötüken Neşriyat.
• Beydili, C. (2004). Türk mitolojisi ansiklopedik sözlük. (Eren Ercan, Çev.). Yurt Kitap.
• Boratav, P. N. (1984). 100 soruda Türk folkloru (inanışlar, töre ve törenler, oyunlar). Gerçek Yayınevi.
• Boratav, P. N. (1995). 100 soruda Türk halk edebiyatı. Gerçek Yayınevi.
• Canlı, T. (2019). Arap edebiyatında seyahatname ve İbn Fadlân’ın seyahatnamesi [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Cocchiara, G. (2017). Avrupa’da folklor tarihi. (Yerke Özer, Çev.). Geleneksel Yayınları.
• Çelik, A. (2018). Türk toplumunun sözel belleğindeki al karısı tasarımları üzerine. Doğaüstü Varlıklar ve Anlatılar Üzerine İncelemeler. (Altuğ Ortakcı, Ed.). Kesit Yayınları.
• Çelik, A. (2020). Kırgız arkaik destanları ve mitoloji. Paradigma Akademi.
• Çelik, A. (2021). Ateşin mitolojik kökeni: Türk ve Yunan mitolojilerindeki tasarımların karşılaştırılması. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 27, 304-318.
• Çeribaş, M. (2007). Türklerde demirciler ve şamanlar. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 42, 113-121.
• Demircan, A. (2010). Arap edebiyatında seyahatname türü ve seyahatnameler [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Doğan, L. (1954). İbn Fadlan Seyahatnamesi (Rıhletu’bni Fadlan). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3 (I-II), 59-80.
• Ebu Dülef (2017). İran seyahatnamesi: 10. yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezi’ne yolculuk. (Serdar Gündoğdu, Çev.). Kronik Kitap.
• Ebulgazi Bahadır Han. (2020). Şecere-i Türk (Türk’ün soyağacı). Selenge Yayınları.
• Eliade, M. (2001). Mitlerin özellikleri. (Sema Rifat, Çev.). Om Yayınevi.
• Eliade, M. (2003). Demirciler ve simyacılar. (Mehmet Emin Özcan, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Firdevsi (1994). Şark İslam klasikleri: Şehname I, II, III, IV. (Necati Lugal, Çev.). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Frazer, J. (2004). Altın dal: Dinin ve folklorun kökleri I. (Mehmet H. Doğan, Çev.). Payel Yayınevi.
• Gemi, A. (2016). Arap edebiyatında seyahatname/rihle türü bağlamında meşhur Arap seyyahların gözüyle Mardin. Doğu Araştırmaları, 16, 39-55.
• Gezgin, İ. (2012). Fallusun arkeolojisi. Sel Yayıncılık.
• Gündoğdu, S. (2017). Çevirmenin önsözü. İran Seyahatnamesi: 10. Yüzyılda Kafkasya’dan Fars Körfezi’ne Yolculuk. Kronik Kitap.
• Harva, U. (2015). Altay panteonu: Mitler ritüeller inançlar ve tanrılar. (Ömer Suveren, Çev.). Doğu Kütüphanesi.
• Hesiodos (2016). Theogonia: İşler ve günler. (Azra Erhat & Sebahattin Eyüboğlu, Çev.). Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün şamanizm: Materyaller ve araştırmalar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İnan, A. (1998). Makaleler ve incelemeler, c. I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kaşgarlı Mahmud (2005). Divânü Lugâti’t Türk. Kabalcı Yayınevi.
• Krohn, J. & Krohn, K. (1996). Halk bilimi yöntemi. (Günsel İçöz, Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Leach, M. & Freid, J. (1950). Funk & Wagnalls standard dictionary of folklore, mythology and legend. Funk & Wagnalls Publishing Company.
• Maden, S. (2008). Türk edebiyatında seyahatnameler ve gezi yazıları. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15 (37), 147-158.
• Mesûdî (2004). Mürûc ez-Zeheb (Altın bozkırlar). (D. Ahsen Batur, Çev.). Selenge Yayınları.
• Ögel, B. (1993). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), c. I. Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar), c. I. Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Roux, J. P. (2000). Türkler ve Moğollarda kişileşen yıldırım, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü I. (Y. Bonnefoy, Ed.). (Levent Yılmaz, Çev.). Dost Kitabevi.
• Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların eski dini. (Aykut Kazancıgil, Çev.). Kabalcı Yayınevi.
• Şeşen, R. (2001). İslâm coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şeşen, R. (2010). İbn Fadlan Seyahatnamesi ve ekleri. Yeditepe Yayınevi.
• Turan, O. (2009). Oniki hayvanlı Türk takvimi. Ötüken Neşriyat.
• Yazıcı, H. (2009). Arap gezi edebiyatına bir bakış. Şarkiyat Mecmuası, 9, 99-121.