Tasavvufun Cemaat İnşası

Yıl 2018, Sayı: 4, 85 - 144, 07.06.2018

Bedri Gencer

Öz

Dinin
nihaî gayesi, insanları cemaat haline getirerek selamete eriştirmektir. Müminlerin
nihaî gayesi muhabbet, muhabbete giden yol cemaat, cemaate giden yol da sohbet,
yani, beraberliktir. Nebî, sünneti aktardığı sohbetle cemaati kurar; sünnet ve
cemaati tasavvuf yaşatır. Âdette sohbetle, nebî ve şeyhin sünneti talimiyle,
ibadette cemaat oluşur: Dolayısıyla sünnet/tasavvuf
münasebeti, cemaat/sohbet ayırımına tekabül eder; tarikat sohbeti, fertleri
sünnet cemaatine götürür. Nakşi­bendîliğe “ashâb ve sohbet tarikatı”
denmesi bu yüzdendir. Hem
cemaat, hem tarikat mânâsında kullanılan uhuvvet=brotherhood tabiri,
cemaatin ancak tasavvuf tarafından kurulabileceğini, dolayısıyla “tasavvufî
cemaat”in “atlı süvari” kabilinden fazlalıklı bir tabir olduğunu gösterir. Tasavvufun cemaat arayışı, mümin fertlerin
cemaatleşmesine münhasır değil, dinin boyutları ve kanallarına da şâmildir. Nakşi­bendîlik,
Selefîlik ile Sünnîlik denen diyanetin iki tarzını olduğu gibi, şeriat-tarikat-marifet-hakikat denen dinin dört
kapısını da terkip ederek daha büyük, kalıcı cemaat inşasını başarmıştır.
Cemaatin net tarifi, onu cemaate benzeyen örgüt-vârî yapıdan ayıran yönleri
ortaya çıkaracaktır.

Anahtar Kelimeler

Din, cemaat, sünnet, tasavvuf, sohbet

Kaynakça

• el-‘Aclûnî, İsmail İbni Muhammed (2006) Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs ‘Amme’ştehere mine’l-Ehâdîsi ‘alâ Elsineti’n-Nâs, I–II. Abdülhamid Hindâvî (ed.), Beyrût: el-Mektebetü’l-‘Asriyye.
• Ahmed Cevdet (1309/1891) Târîh-i Cevdet, Tertib-i Cedid, I-XII. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
• el-‘Attâr, Ferîdüddîn (2009) Tezkiretü’l-Evliyâ. Muhammed el-Asîlî el-Vestânî (trc.), Muhammed Edîb el-Câder (yay.), Dımaşk: Dâru’l-Mektebî.
• Babinger, Franz (2015) “Küçükasya’da İslamiyet (Der Islam In Klein Asien),” Mehmet Kanar (yay.), Doğu Esintileri 3: 19-55.
• Balot, Ryan K. (ed.) (2012) A Companion to Greek and Roman Political Thought. Chichester: Wiley-Blackwell.
• Barkan, Ömer Lütfi (t.y.) Kolonizatör Türk Dervişleri. İstanbul: Hamle.
• Bayrakdar, Mehmet (2009) Dâvûd el-Kayserî. İstanbul: Kurtuba.
• Bilmen, Ömer Nasuhi (1967) Hukukı İslmiyye ve Istılahatı Fıkhıyye Kamusu, I–VIII. İstanbul: Bilmen.
• Birinci, Ali (2010) Tarihin Alacakaranlığında: Meşâhir-i Meçhûleden Birkaç Zât 2. İstanbul: Dergâh.
• Boudon, Raymond-Bourricaud, François (2002) A Critical Dictionary of Sociology. Peter Hamilton (trs.). London: Routledge.
• el-Buhârî, Abdülazîz (1991) Keşfü’l-Esrâr ‘an Usûli’l-Pezdevî, I-IV. Muhammed el-Mu‘tasım billâh el-Bağdâdî (yay.), Beyrût: Dâru'l-Kitâbi’l-‘Arabî.
• Cerrahoğlu, İsmail (1971) Tefsir Usûlü (‘İlmu Usûli't-Tefsir). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
• el-Cürcânî, Seyyid Şerîf (2003) Kitâbü’t-Ta‘rîfât. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlı (yay.), Beyrût: Dâru’n-Nefâis.
• Çelebi, Kâtip (1990) İslâmda Tenkid ve Tartışma Usûlü (Mîzânu’l-Hak fi İhtiyâri’l-Ehak). Süleyman Uludağ-Mustafa Kara (yay.), İstanbul: Marifet.
• Çetindağ, Yusuf (2005) Ayna Kitabı. Çorum: KaraM.
• Darendevî, Hacı Muhammed Hilmi (2013) Tasavvuf Risâlesi. Maraş: Ukde.
• el-Erbilî, Muhammed Emin (2005) el-Mevâhibü’s-Sermediyye fî Menâkıbi’s-Sâdeti’n-Nakşibendiyye. Kahire: Dâru’s-Saade.
• Erginli, Zafer (2006) Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. Trabzon: Kalem.
• Erzurûmî, Osman Bedrüddîn (1994) Gülzâr-ı Sâminî Sohbetler, I-II. İstanbul: Marifet.
• Ferec, Muhammed Hayr Ali (2012) Târîhu Mustalahi's-Sünneti ve Delâletühû. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
• Fleming, William (1857) The Vocabulary of Philosophy; Mental, Moral, and Metaphysical: with Quotations and References, for the Use of Students. London & Glasgow: Richard Griffin & Co.
• Gartner, Bertil E. (1965) The Temple and the Community in Qumran and the New Testament. Cambridge: Cambridge UP.
• Gazâlî, Ebû Hâmid (1999) el-Maksadü’l-Esnâ fî Şerhi Esmâillâhi’l-Husnâ. Mahmud Bico (yay.), Dımaşk: es-Sabâh.
• Gencer, Bedri (2013) “Bir Müceddid Olarak Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî,” Doğumunun 200. Yılı Hatırasına Uluslararası Gümüşhânevî Sempozyumu, Hür Mahmut Yücer (yay.), 46-77, İstanbul: Bağcılar Belediyesi.
• Gündüz, İrfan (1984) Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhanevî Hayatı Eserleri Tarikat Anlayışı ve Halidiyye Tarikatı. İstanbul: Seha.
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa (2004) Hasan Bey-zâde Târîhi: Tahlil-Kaynak Tenkidi, I-III. ‎Şevki Nezihi Aykut (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Hellerman, Joseph H. (2001) The Ancient Church As Family. Augsburg: Fortress.
• —— (2009) When the Church Was a Family: Recapturing Jesus’ Vision for Authentic Christian Community. Nashville, Tennessee: B&H Academic.
• İbn Haldûn (2015) Tercüme-i Mukaddime-i İbn Haldûn, I-III. I-II Pîrîzâde Mehmet Sâhib (trc.), III: Ahmed Cevdet (trc.), İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• İbnü ‘Abdilberr, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed (2016) Câmi‘u Beyâni'l-‘Ilmi ve Fadlihî. Muhammed b. Abdirrahmân es-Sâlih (yay.), Kahire: Mektebetü ‘Ibâdi’r-Rahmân.
• İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn (2011) el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, I-X. Ahmed Şemseddin (yay.), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec (2015) Telbîsü İblîs. Mısır: Dâru Enes İbni Mâlik.
• el-İsfahânî, Râgıb (1997) el-Müfredât fî Garîbi'l-Kur'ân. Safvan ‘Adnan Dâvûdî (yay.), Dimeşk: Dâru’l-Kalem.
• Kartal, Abdullah (2009) İlâhî İsimler Teorisi: Allah-İnsan İlişkisi. İstanbul: Hayy.
• Çelebi, Kâtip (1990) İslamda Tenkid ve Tartışma Usûlü (Mîzânü’l-Hak fi İhtiyâri’l-Ehak). Süleyman Uludağ-Mustafa Kara (yay.), İstanbul: Marifet.
• Kılıç, Mahmud Erol (2009) Şeyh-i Ekber: İbn Arabi Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sufi.
• Kınalızâde Alî Çelebî (2014) Ahlâk-ı ‘Alâî. Mustafa Koç (yay.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu.
• Konuk, Ahmed Avni (1999) Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, I-IV. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın (yay.), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• —— (2006) Mesnevî-i Şerîf Şerhi Tercüme ve Şerh, I-IX. Mustafa Tahralı, Osman Türer, Safi Arpaguş (yay.), İstanbul: Kitabevi.
• Kuku, Süleyman (t.y.) Son Halkalar ve Seyyid Abdülhakîm Arvâsî'nin Külliyatı, I-II. İstanbul: Damra.
• Kurtoğlu, Mehmet (2011) “Şair Sakıb Efendi Hayatı, Vakfiyesi ve Vakfettiği Kitaplar,” Vakıflar Dergisi 35 (Haziran): 131-148.
• el-Kuşeyrî, Ebû’l-Kâsım (2017) er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Enes Muhammed Adnân eş-Şerfâvî (yay.), Cidde: Dâru’l-Minhâc.
• Küng, Hans (2001) The Church. London & New York: Continuum.
• McGinn, Bernard (1995) The Growth of Mysticism. From Gregory the Great to the Twelfth Century. London: SCM.
• Mehmed Arif (1975) Binbir Hadis. İstanbul: İstanbul Kitabevi.
• Mütercim Ahmed Âsım Efendi (2013) Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi: el-Okyânâsu'l-Basît fî Tercemeti'l-Kâmûsi'l-Muhît, I-VI. Mustafa Koç-Eyüp Tanrıverdi (yay.), İstanbul: Türk Yazma Eserler Kurumu.
• el-Müttakî, ‘Alâeddîn ‘Alî (2004) Kenzü’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Ahvâl, I–XVIII. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyyye.
• Nazillî, Muhammed Hakkı (t.y.) Hazînetü’l-Esrâr ve Celîletü’l-Ezkâr. Tunus: Mektebetü’l-Menâr.
• Nesefî, Azîzüddîn (2009) İnsân-ı Kâmil. Ahmed Avni Konuk (trc), İstanbul: Gelenek.
• Özbilgen, Erol (2003) Bütün Yönleriyle Osmanlı: Âdâb-ı Osmâniyye: Âdâb-ı Osmâniyye: Devlet, Kurumlar, Toplum, Şehir, Aile, Birey, Bilim, Sanat, Kültür, Ticaret, Sanayi, Teknoloji. İstanbul: İz.
• Pagden, Anthony (ed.) (1987) The Languages of Political Theory in Early-Modern Europe. Cambridge: Cambridge UP.
• Pârsâ, Hâce Muhammed (1988) Tevhîde Giriş (Faslu’l-Hitâb). Ali Hüsrevoğlu (trc.), İstanbul: Erkam.
• Selvi, Dilaver (2016) “Fütüvvet ve Ahîlik Teşkilatlarının Ahlâkî İlkelerinin Oluşmasında Tasavvufun Öncülüğü,” İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi II/1: 1-37.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys (2018) Tenbîhü’l-Gâfilîn. Ebû Bekr İbni Yusuf er-Ruhâvî (trc.)-Mehmet Akif Alpaydın (yay.), İstanbul: Yasin.
• Seyyid Mustafa Râsim Efendi (2008) Tasavvuf Sözlüğü: Istılâhât-ı İnsân-i Kâmil. İhsan Kara (yay.), İstanbul: İnsan.
• Sirhindî, Aḥmad el-Fârûkî (t.y.) el-Mektûbât. İstanbul: Yasin.
• Şimşek, Halil İbrahim (2002) XVIII. Yüzyıl Osmanlı Tasavvufunda Müceddidiyye Hareketi (Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi).
• Tenik, Ali (2011) Ahmed Kuddûsî (İbnülmeraşî). Ankara: Ukde.
• Torun, Ahmet Semih (2010) “Şeyh Muhammed Murâd-ı Buhârî Tekkesi Hazîresi Üzerine Bir Değerlendirme,” Vakıflar Dergisi 34 (Aralık): 125-161.
• Tosun, Necdet (2009) İmâm-ı Rabbânî Ahmed Sirhindî: Hayatı, Eserleri, Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: İnsan.
• Ülgener, Sabri (1984) Darlık Buhranları ve İslâm İktisat Siyaseti. Ankara: Mayaş.
• —— (1981a) İktisadî Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası. İstanbul: Der.
• —— (1981b) Zihniyet ve Din İslâm Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı. İstanbul: Der.